O‘rta Osiyo tekisliklari suv havzalari va tog‘ xududlarida tarqalgan umurtqali hayvonlar reja kirish

Xongul( Buxoro bug’usi)
Бухарский Олень
Cervus elaphus Linnaeus, 1758
ssp.bactrianus Lydekker ,1900
Maqomi. 1(ЕN): Yo’q bo’lib ketayotgan, lokal tarqalgan kenja tur. TMXI qizil ro’yxatiga kiritilgan. [LS].
Tarqalishi. O’tmishda- Sirdaryo va Amudaryo xavzalalarining barcha to’qayzorlarida keng tarqalgan. Hozirda aborigen populyatsiyalari va introduksiya va reintroduksiya yo’li bilan yuzaga kelgan sun'iy guruhlari mavjud. Birinchilariga Amudaryo vodiysining yuqori( Surxondaryo vil.) va o’rta( Buxoro vil. Qizilqum qo’riqxonasi) oqimida yashovchi populyatsiyalari kirishi mumkin. Ikkinchilariga- Baday-To’qay va Zarafshon qo’riqxonalari populyatsiyalari, hamda Zarafshon daryosining yuqorisida O’zbekiston va Tojikiston chegarasidagi guruhlar.
O’zbekistondan tashqarida: Tojikiston, Turkmaniston, Qozog’iston( reintroduksiyalashtirilgan) , Afg’oniston.
Yashash joylari. Qayir to’qayzorlari va yondosh Qumli cho’llar. Tog’ daryolari vodiylari bo’ylab tog’ etaklaiga chiqqanligi qayd etilgan.
Soni. 2008-2009 yillarda o’tkazilgam hisoblash ma'lumotlariga ko’ra populyatsiyalar va guruhlar soni: Surxondaryoda-45-50, Amudaryo oqimida o’rtacha-110-120, Qoraqalpog’istonda-450dan ortiq, Zarafshon daryosi vodiysida- taxminan 100-110 donani tashkil etadi.
Yashash tarzi. Ijtimoiy tuzilishi oilaviy-grupppaviy, yil davomida o’zgarib turadi. Podalari 3-20 va undan ham ko’proq; donadan iborat bo’ladi.Podalari 3-20 va undan ham ko’proq donadan iborat yozda tunlari, qishda esa kunduzi ham faol. Sentabr- onktabrda juftlashadi; may-iyunda bolalaydi(1, ba'zida-2); bolalari bir yilcha onasidan ajramaydi, 2-3 yoshida jinsiy voyaga yetadi. Daraxt, buta va o’tsimon o’simliklar bilan oziqlanadi.
Cheklovchi omillar. Tabiiy yashash joylari maydonlarining kamaytirilishi, suv balansining buzilib ketishi, daraxtlarning kesilishi, mollarni yoyish, yong’inlar, toshqinlar bo’lishi oqibatida to’qayzorlarning yo’q qilinishi, brakonyerlik.
Ko’paytirish. Baday-To’qay va Zarafshon qo’riqxonalari volyerlarida ko’paytiriladi.¹³
Muxofaza choralari. SITES ning II- ilovasiga kiritilgan. Transchegaraviy migrant sifatida Bonn Konvensiyasi tasarrufiga olingan ( bugungi muhofaza qilish bo’yicha O’rta Osiyo mamlakatlari tomonidan Memorandum imzolangan). Davlatlararo darajasida turni saqlab qolish va tiklash bo’yicha Dastur va ish rejasi tasdiqlangan(2002). Ovlash taqiqlangan. Qizilqum, Badayto’qay va Zarafshon qo’riqxonalarida muhofaza ostiga olingan. Kelgusida saqlab qolish va bugungi kungacha saqlanib kelgan populyatsiyalarning holatini optimallash dasturini rivojlantirish zarur; amaldagi qo’riqxonalarning( Badayto’qay) hududlarini kengaytirish va Amudaryo deltasiga yangi biosfera rezervatsiyalarini tashkil qilish; Orol bo’yi hududida( Nazarxon, Tuba, Nurumtubak, Oqpetki), Sirdaryoda( Dalverzin,Sayxun, Qalgansir), Qoraqir buyurtmaxonasida saqlanib qolgan to’qayzolarni reintroduksiyalashtirish va introduksiyalashtirish; yaroqli, ammo g’ayritabiiy turar joylarda- tog’li- vodiy o’rmonlarda( Surxon qo’riqxonasi) rezerv qilib; qo’yish maqsadida bug’u sonini ko’paytirish.

XULOSA.
Qadim zamonlardan juft tuyoqlilar insonlar hayoti uchun ahamiyatli hisoblangan. Ular inson hayotida xo’jalik, iqtisodiy va ozuqaviy ahamiyatga ega bo’lib kelgan. Qadimda insonlar hali o’troq hayotga moslashmasliklaridan avval, ko’chmanchi hayot kechirishgan. Xatto o’sha davrlarda ham insonlar chorvachilik bilan shug’ullanishgan. Ibtidoiy davrlardayoq insonlar yovvoyi hayvonlarni qo’lga o’rgatib xonakilashtirishgan va ulardan turli maqsadlarda foydalanishgan. Hozirgi kunda ham chorvachilik inson turmush-tarzida o’zining alohida o’riniga ega. Mamlakatimiz iqtisodiyotida ham juft tuyoqlilar o’zining iqtisodiy ahamiyatiga ega. Xususan, yurtimizda chorvachilikni rivojlantirlishi, aholimizni tabiiy-toza mahsulotlar bilan ta'minlash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga keng imkoniyatlar bermoqda. Chorvachilikni yanada rivojlantirishda quyidagi omillarga e'tibor berishimiz lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida chorvachilikning rivojlanishi o’ziga xos xislatlarga ega. Ular mulkni davlat tasarrufidan chiqarilib xususiylashtirilishi, turli mulk shaklidagi chorvachilik xo'jaliklarining faoliyat ko’rsatish, chorva mahsulotlariga davlat harid narxlarini va rejalarini bekor qilinishi, barcha chorvachilik xo’jaliklari o’rtasida odil, erkin raqobatni tashkil qilishdan iboratdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida chorvachilik fermalari davlat rejasi asosida emas, mahsulot ishlab chiqarishni bozor talabidan kelib chiqib tashkil qiladi. Bu esa bozorda chorvachilik mahsulotlarni talab va taklif nisbatida olib borishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida O’zbekistonda davlat, jamoa, shirkat, yordamchi, fermer va dehqon xo'jaliklari bemalol faoliyat ko'rsatishlari mumkin. Bozor iqtisodiyoti nisbatida xususiy mulkning ulushi ortib boraveradi. Bu esa bozorda sifatli va arzon chorva mahsulotlari turlarini ta'minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha turdagi mulk shaklidagi xo’jaliklarning erkin raqobat qilishlari uchun xuquqiy va iqtisodiy asoslari yaratib beriladi. Barcha mulk shaklidagi xo'jaliklarda ishlab chikarishni to'g'ri tashkil qilish natijasida chorvachilik mahsulotlarini tannarxini kamaytirish, bozor imkoniyatlaridan kelib chiqib sotishni tashkil qilish, hamda asosiy chorva mahsulotlarini xo’jalikni o’zida qayta ishlab tayyor mahsulot holida sotishni taqoza etadi. Bu borada yangi mahsulotlar turlarini tayyorlash, ularning sifatini jahon andozalari talablariga javob beradigan holatga keltirishni talab etadi.
O’zbekistonda chorvachilikni rivojlanishi uchun mustaqillik yillarida barcha shart-sharoitlar yaratib berildi. Uning xuquqiy va iqtisodiy asoslarini hukumat tomonidan yaratilishi chorvadorlarni erkin faoliyat ko’rsatishlari uchun imkoniyatlar yaratib berdi. Mamlakat chorvachiligida sifat o’zgarishlar ro’y bermoqda, yoki mulk davlat tasarrufidan chiqarilib xususiylashtirilmoqda, bu esa o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Ko’plab fermalar xissadorlik, xususiy mulkka aylandi, yangidan minglab fermer va dehqon xo’jaliklari barpo etilmoqda. Mamlakatimizda chorvachilikni taqdirini albatta xususiy mulkka asoslangan chorvachilik xo’jaliklari tashkil qilishi aniq. Yildan-yilga chorva bosh sonlari ko’payib, chorvachilik mahsulotlarini ishlab chikarish ko’payib bormoqda, bu asosan xususiy mulkka asoslangan chorvachilik xo’jaliklari evaziga ro’y bermoqda. Shunday qilib chorva bosh sonlarining asosiy qismi xususiy mulk egalari hisobiga to’g’ri kelmoqda yoki qoramollarning 85%, sigirlarning 88,2%, qo’ylar va echkilarning 65,7%, cho’chqalarning 39,9% i xususiy mulk egalari qo’lida jamlangan, shu boisdan chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishda ham xususiy mulk egalarining nisbati ancha yuqori bo’lmoqda. Mamlakatda ishlab chiqarilgan sutning 91,7%, go’shtning 89,7%, tuxumning 64,6%, junning esa 56,9% nodavlat chorvachilik korxonalarida ishlab chiqarilmoqda. Bu jarayon bundan keyin davom etib, nodavlat korxonalar nisbati ortib boraveradi. Ayniqsa fermer va dehqon xo’jaliklarini nisbati ortib boraveradi.
Ixtisoslashgan qo'ychilik, echkichilik, cho'chqachilik va parrandachilik fermalari undagi bosh sonlaridan qat’iy nazar, hamda 250 kam bo’lgan qoramolchilik fermalari tarqatiladi va shaxsiy mulk uchun sotiladi. Agarda qoramolchilik fermasida 250 boshdan ko’p qoramol bo’lsa u fermalar fermer xo’jaligiga aylantiriladi. Naslchilik xo’jaliklari va fermalari, baliq xovuzlari va tabiiy suv xavzalari xususiylashtirilmaydi.