O‘rta Osiyo tekisliklari suv havzalari va tog‘ xududlarida tarqalgan umurtqali hayvonlar reja kirish

O‘rta Osiyo tekisliklari suv havzalari va tog‘ xududlarida tarqalgan umurtqali hayvonlar
REJA
Kirish
I.Bob.O‘rta Osiyo tekisliklari suv havzalari tarqalgan umurtqali hayvonlar
1.1 Suyakli baliqlar sinfi (osteichthyes)
1.2 Suvda ham quruqda yashovchilar sinfi –amphibia
II.Bob.Tog‘ xududlarida tarqalgan umurtqali hayvonlar
2.1 Sudralib yuruvchilar sinfi – reptilia
2.2 qushlar sinfi – aves
2.3 Tog‘ xududlarida tarqalgan umurtqali hayvonlar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Suvda va Quruqda yashovshilar yoki amfibiyalar xali suv muxiti bilan anshagina alokasini saklab kolgan birinshi Quruqlikka chiqkan Umurtqali hayvonlardir. Aksariyat kupshilik turlarining tuxumlari kattik pust bilan koplangan va faqat suvda rivojlanadi. Lishinkalari (itbaligi) faqat suvda yashaydi. Xayot davomida ular uz boshidan metamorfoz davrini utkazadi, ya’ni itbaliqdan Quruqlikda yashaydigan xolga aylanadi. Buning natijasida jabra yukolib, uning urniga upka xosil buladi, oyoklar rivojlanadi.

Bosh skeletining engsa kismida ikkita engsa burtmasi bor. Tanglay kvadrat elementi miya kutisiga quchilib ketadi. Til, osti yoyining ustki elementi eshituv suyakshasi uzangi suyakshasiga aylangan buladi va bu suyakshi urta kulok bushligida joylashadi. Yuragi ush kamerali bulib ikkita yurak bulmasidan va bitta yurak korinshasidan tuzilgan. Quchimsha nafas olish organi bulib teri xizmat kiladi, katta va kichiq qonaylanish doiralari xosil buladi. Gavda temperaturasi tashki muxit temperaturasiga boglik. Bosh miyasining oldingi miya yarim sharlari bir- biridan ajralgan, miya kopkogida miya moddasi bor. Ajratish organi bulib tana buyragi- mezanefros xizmat kiladi. Amfibiyalarning aksariyat kupshiligida tashki uruglanish prosessi yuz beradi.
Suvda va Quruqda yashovshilarning tuzilishini baka misolida kurib chiqamiz.
Teri koplagishlari. Bakaninig terisi yalangosh bulib, unda shox suyak tangashalari bulmaydi. epidermisida kup xujayrali shilimshik modda ishlab chiqaruvshi bezlar kup buladi. Shilimshik modda terini kurib kolishdan saklaydi. Terisi muxim nafas organi xamdir. Bakaning terisi boshidan oyogigasha gavdasi yopishmagan buladi, shu joylarda limfa bilan tuldirilgan bo’shliqlar buladi.
Skeleti umurtqa pogonasidan, bosh skeletidan erkin oyoklar skeleti va ularning kamar skeletidan tashkil topgan.
Umurtqa pogonasi, buyin, tana, dumgoza va dum umurtqalariga bulinadi. Buyin bulimi faqat bitta umurtqadan iborat bulib, unda kundalang usimtalari va quchiluv usimtalari bulmaydi, oldingi tomonda ikkita quchiluv shukurshasi buladi va shu shukurshalar yordamida bosh skeletiga birikadi. Tana umurtqalari ettita buladi. Bularning xar biridan bir juftdan ustki yoylar, kundalang va quchiluv usimtalari chiqadi. Tana umurtqalarining oldingi tomoni ishiga botib kirgan, orqa tomoni esa burtib chiqkan, ya’ni prosel’ tipda buladi.kobirgalari yuk. Dumgoza bulimida faqat bitta umurtqa bor. Dum umurtqalari bir- biriga quchilib dum suyakshasi –urostilini xosil kiladi.
Bosh skeleti. Miya kutisining kup kismi togay xolisha kolib ketadi, engsa kismida faqat ikkita yon engsa suyaklari buladi. eshitish bulimida bir juft kulok suyaklari tarakkiy etadi. Kuz kosasining oldingi kismida tok ponasimon- xidlov suyagi buladi. Miya kutisining koplovshi suyaklariga bir- biriga quchilib ketgan teppa- peshona suyagi, burun suyagi, bosh skeletining keyingi tomonidan urab turuvshi tangasha suyaklari va miya kutisining tagini xosil kilgan parasfenoid va juft dimog suyaklari kiradi. Visseral skeletining tanglay va kanotsimon suyaklari xam bosh skeleti tagini xosil qilishda ishtirok etadi.
Ustki jag funksiyasini suyakli baliqlardagidek jag oralik va ustki jag suyaklari bajaradi. Pastki jag mekkel togaydan iborat bulib, uni ustidan tish va burshak suyaklari yopib turadi. Til osti yoyining ustki elementi xioblangan giomadibulyare uzangi suyakshasiga aylanadi va urta kulok bushligida joylashadi. Jag yoining pastki elementi-giod jabra yoylari bilan birga quchilib, til osti plastinkasi va uning shoxlarini xosil kiladi. erkin oyoklilar skeleti Quruqlikda yashovshi Umurtqali hayvonlarning oyok skeletiga uxshash tuzilgan.
Oyok skeleti 3 bulimdan iborat:
1.Oldingi oyogida elka, keyingi oyogida son, bu bulim xar doim bittadan elka va son suyaklaridan iborat.
2.Oldingi oyogida elka oldi, keyingi oyogida boldir, elka oldi bulimi tirsak va bilak suyaklaridan, boldir bulimi katta va kichiq boldir suyaklardan tashkil topgan. Bakalarda bu suyaklar bir- biridan ajralmagan.
3.Oldingi oyokda kaft, keyingi oyokda tovon bulimlari bor. Kaft bulimi bilaguzuk, kaft va barmok falangalaridan, tovon esa tovon- oldi tovon va barmok falangalaridan tuzilgan. Bakalarda bilaguzuk va tovonoldi suyaklarining kup kismi uzaro quchilib ketadi.
Elka kamari yoy shaklida, uchi korin tomonga karatilgan. Yoyning xar kaysi tomoni kurak usti togayi, kurak suyagi korakoid va uning oldida joylashgan prokarokoid suyaklaridan tashkil topgan. Yoyning urtasida tush suyagi, tush oldi suyagi bulib, bularning ushlari togay xolisha koladi. Tush oldi va kurak urtasida ingishka umrov suyagi bor.
Shanok kamari juft yonbosh, kuymish suyaklaridan va togay xolisha kolgan kov elementlaridan iborat. Bu ushala elementi kuymil kosasi atrofida uzaro quchiladi.
Muskul sistemasi Quruqlikka chiqishi munosabati bilan baliqlarning muskul sistemasidan kushli fark kiladi. Oyoklarni xarakatga keltiruvshi kushli muskullar xosil buladi. Gavdani xarakatga keltiruvshi kushli muskullarning segmentasiyasi yukoladi.
Nerv sistemasi. Bosh miyasi ansha prgressiv belgilari bilan xarakatlanadi. Oldingi miya yarim sharlari ansha katta va bir- biridan tulik ajralgan. Miya yarim sharlarining tagi, yon tomonlari va kopkogi miya moddasidan tuzilgan. Urta miya nisbatan kichiq, miyasha juda mayda. Bosh miyadan 10 juft bosh nervlar chiqadi.
Orqa miya yaxshi rivojlangan elka va shanov shigallarini xosil kiladi. Bular oyoklarini idora kilib turadi.
Sezuv organlari progressiv tarakkiy etgan. Amfibiyalarda ishki kulok murakkablashadi va urta kulok bushligi xosil buladi. Urta kulok tashki tomondan nogora parda bilan uralgan.
Kuzning shox pardasi burtib chiqkan, kuz gavxari linzasimon shaklga ega. Kovoklar kuzni ximoya kiladi. Xid bilish organi tashki va ishki burun teshiklaridan iborat. Suvda yashovshi itbaliqlarda yon shizigi organi buladi.
Ovqat xazm qilish organlari. Ogiz teshigi serbar Ogiz- xalqum bushligiga oshiladi. Ogiz-xalqum bushligiga xoanalari, xikildok yorigi, evstaxiev nayining bir uchi va sulak bezlarining chiqarish yullari oshiladi. Ogiz –xalqumbushligining tagida til joylashadi. Tilning uchi Ogiz turiga karab kayrilgan. Til shilimshik modda ajratadi, u xasharotlarni ushlash ushun xizmat kiladi.
Jag oralik, ustki jag va dimog suyaklarida uchi biroz orqa tomonga karatilgan tish joylashadi. Ogiz- xalqum bushligi torayib kizilungashga oshiladi, u oshkozonga utadi. Ichak baliqlarining ishagiga nisbatan ansha uzun. Katta jigarining ut pufagi va oshkozon osti bezining chiqarish yullari Ichakning oldingi kismiga oshiladi. Ichakning keyingi kismi to’g’ri Ichak kloakaga oshiladi.
Nafas olish organlari. Voyaga etgan baka upka va teri orqali nafas oladi. Upkalarning bir juft ingishka devori shukurshali xaltashadan iborat. Teri orqali nafas olish juda kushli. Bakalarning terisi orqali 51% kislorod olinadi va 86 % karbonat angidrid gazi chiqariladi. Nafas yullari ishki burun teshiklari- xoanalari, xikildok- traxeya kamerasi va upkadir.
Bakalarning kukrak kafasi yukligi sababli nafas olish akti uziga xos yul bilan utadi. Baka avvalo Ogiz bushligiga xavo oladi, buning ushun Ogiz tubini pastga tuchirib, burun teshiklarini oshadi. Keyin u burun teshiklarini klapanlar bilan yopadi va Ogiz tubini yukoriga kutaradi, keyin xavo xikildok teshigidan upkaga utadi.
Qonaylanish sistemasi. Bakaning yuragi xamma amfibiyalardagi singari ush kamerali buladi, ikkita yurak korinshasi bilan bitta umumiy teshik orqali tutashadi. Ung yurak bulmasi bilan venoz sinusi tutashadi, yurak korinshasidan keyin arterial konus joylashadi.¹
Bakalarning arterial konusidan ush juft arterial yoylari chiqadi. Birinshi jufti baliqlarning jabraga olib keluvshi arteriyalarining birinshi juftiga gomolog bulib, uyku arteriyasi deyiladi va arterial konni bosh kismiga olib boradi.
Uyku arteriyasi aoterial konusining korin tomonidan chiqadi. Ikkinshi juft shap va ung aorta yoylari deyiladi. Bular xam arterial konusning korin tomonidan chiqadi va baliqlarning jabra arteriyalari ikkinshi juftiga gomologdir. Aorta yoylaridan oldingioyoklarga arterial qonolib boruvshi umrov osti arteriyalari chiqadi. Shap va ung aorta yoylari yurakdan pastrokda uzaro quchilib, tok orqa aortasini xosil kiladi. Orqa aorta xamma ishki organlarni va keyingi oyoklarni arterial qonbilan ta’minlaydi. Arterial konusning orqa tomonidan baliqlarning jabra arteriyalari turtinshi juftiga gomolog bulgan upka- teri arteriyasi chiqadi. Bu upka va teri arteriyalariga ajralib shu organlarga tozalash ushun venoz qonolib boradi.
Venoz qongavdaning keyingi kismidan orqa va oyoklaridan buyrakning bir juft kopka venasi bilan bitta korin venasiga yigiladi. Buyrakdan chiqkan qontok keyingi kovak venani xosil kiladi. Keyingi kovak vena, korin venasi va bir juft jigar venasi bilan birlashib vena sinusiga oshiladi. Boshdan venoz qonjuft buyunturuk venaga oldingi oyoklaridan juft umrov osti venalariga yigiladi. Bular quchilib, juft oldingi kovak venani xosil kiladi va vena sinusiga kuyiladi. Oldingi kovak venalarga teridan kelgan arterial qonkuyiladi. Yurak bulimlarining qisqarishidan qonumumiy teshik orqali yurak korinshasiga utadi.
Ayiruv organlari voyaga etgan bakalarda tana buyrak- mezonefrosdan iborat. Buyraklardan bir juft siydik yuli chiqadi. Siydik pufagi qisqarganda siydik yana kloakaga chiqariladi.
erkaklarida juft urugdon bulsa-da, urug chiqarish yullari yuk. Urug kanali buyrakning oldingi kismi orqali utib Vol’f kanaliga kuyiladi. Shunday kilib, Vol’f kanali xam siydik yuli xam urug yuli vazifasini bajaradi. Vol’f kanali kloakaga olishdan oldin kengayib urug pufagini xosil kiladi.
Tuxumdonlari xam juft bulib, tana bushligida joylashadi. Pishgan tuxum xujayralari tuxum yulining ogziga tushadi. Tuxum yullari kloakaga oshiladi.
Bakalarning uruglanishi tashki, ikralaridan lishinkalar- itbaliq chiqadi. Lishinkalari faqat suvda yashaydi, jabra bilan nafas oladi. Qonaylanish sistemasi baliqlarni qonaylanish sistemasiga uxshash. Yon shizik organi bor, dum suzgish kanoti yordamida suzadi.
Keyin lishinka metamorfozga ushrab, uning organlari keskin uzgaradi. Beshbarmokli oyoklar xosil buladi, dumlari yon shizik organlari yukolib ketadi. Jabralari yukolib, upka rivojlanadi va xokazo.

O’zbekistonning o’simlik va hayvonot olami nihoyatda xilma-xildir. U respublikamiz tabiiy boyligining muhim qismini tashkil etadi. O’zbekiston faunasida umurtqali hayvonlar alohida o’rin egallaydi. Yovvoyi holda yashaydigan umurtqali hayvonlardan xalq xo’jaligi uchun qimmatbaho mahsulotlar – go’sht, baliq mahsulotlari, qimmatbaho mo’yna, teri va boshqalar olinadi. Ko’pchilik umurtqali hayvonlar, ayniqsa, qushlar har xil zararkunandalarni qirib, o’rmon va qishloq xo’jaligiga katta foyda keltiradi.

Ko’pchilik parrandalar, qushlar va baliqlar ov obyekti hisoblanadi, baliq ovi esa sevimli sport mashg’ulotidir.
Hayvonlarning ayrimlari (ayniqsa kemiruvchilar) qishloq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi, turli yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi bo’lib hisoblanadi va hokazo. Bularning hammasi respublikamiz faunasi umurtqali hayvonlarini har tomonlama o’rganish zarurligini taqozo etadi. Bu ishga mutaxassis zoologlardan tashqari, o’lkashunoslar, ovchilar, baliqchilar, yosh tabiatshunoslar va tabiat muxlislari ham jalb etilsa, foydadan xoli bo’lmaydi. ²
Hayvonlarni o’rganishda ular qaysi tur yoki sistematik guruxga mansub ekanligini bilish nihoyatda zarurdir. Bu ishda aniqlagich katta yordam beradi.
Universtitetlar va pedagogika institutlari o’quv programmasiga muvofiq, umurtqali hayvonlar zoologiyasi 2-kursda o’tiladi va ularning turlarini aniqlash uchun kam vaqt ajratiladi. Studentlar o’qituvchining yordamisiz birorta ham turni aniqlab ulgurmaydilar. Bundan tashqari, qo’riqxona xodimlari, ovchilar, o’rta maktab o’qituvchilari va o’quvchilari ham o’zbek tilida yozilgan aniqlagichga muhtoj. Ana shularni hisobga olib, ushbu qo’llanma N.P.Naumov va N.N.Kartashevlar «Zoologiya» darsligidagi sistematikaga asoslangan holda yozildi.
Qo’llanma o’zbek tilida birinchi marta yozilganligi sababli, albatta, kamchiliklardan xoli bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun kitobxonlar o’z istaklari, mulohazalari va qo’shimchalarini ma’lum qilsalar, avtor ularga cheksiz minnatdorchilik bildiradi.