O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

Yulduzlarning o'lchamlarini hisoblash

Yulduzlar juda uzoq masofada bo'lganliklaridan, eng yirik teleskoplar orqali qaralganda ham, ular asosan nuqta shaklida ko'rinadi. Faqat ayrim yulduzlarning burchak o'lchamlarinigina maxsus teleskoplar — yulduz interferometrlari yordamida o'lchash­ning iloji bor.

Yulduzning bu usul bilan aniqlangan ko'rinma diametri {d"), ungacha masofa L ma'lum bo'lganda, yulduzning chiziqli o'lchami (diametri) Dushbu ifodadan topiladi: D=L sind". Biroq, aksariyat yulduzlar nuqta ko'rinishida bo'lganidan, ularning o'lchamlarini topish uchun boshqa usuldan foydalaniladi.

Ma'lumki, yulduzlarni absolut qora jism deb qarab, ularning to'la nurlanish quwatini Stefan—Bolsman qonuniga ko'ra L, = S, T, ⁴

deb yozish mumkin. Bu yerda — Stefan—Bolsman doimiysi 5,7 10-⁸ W/(m² • K⁴), S - yulduzning sirtini (shar sirti), T- sirt temperaturasini ifodalaydi. Shar sirti S= 4nR² bo'lganidan yulduz­larning yorqinligi L_t = 4tl&² • T,⁴ bo'ladi. Agar bu ifodani Quyosh uchun yozsak: L_e = 4nRl gT£ bo'ladi. Bu ifodalarning mos

L I T \⁴ / R \* tomonlarining nisbatini olsak, -ц ⁼ (т~) ("вг) ifodaga erishamiz.

Yulduzning yorqinligi L, va temperaturasini boshqa yo'llar bilan aniqlab, uning radiusini Quyosh radiusi birliklarida (R_@ = 1) yuqoridagi tenglikdan topsak, u

lgR

bo'ladi.
Quyoshning radiusi uning ko'rinma radiusiga (p = 16') ko'ra,

,

114-rasm. Quyosh o'lchami gigant yulduzlar (a) va Yer o'lchami mitti yulduzlar (b) bilan solishtirilganda.

Quyoshning radiusi uning ko'rinma radiusiga (p = 16') ko'ra,

bu yerda A= 1,5 ■ 10" m — Quyoshdan Yergacha o'rtacha masofa. U holda Quyoshning radiusi:

R_Q= l,5 10^Htgl6' = 7-10⁸ m

yoki taxminan 700000 kilometrga teng.

Gigant va o'tagigant yulduzlar ichida radiusi Quyoshnikidan ming martacha kattalari uchraydi. Sefey yulduz turkumidagi W deb nomlangan yulduzning radiusi Quyoshnikidan 6000 marta kattalik qiladi. Katta It yulduz turkumining eng yorug' yulduzi Siriusning radiusi Quyoshnikidan 2 martacha katta, ya'ni 1400000 km. Ba'zi yulduzlar esa, aksincha, Quyoshdan bir necha o'nlab marta kichik va diametrlari planetalarniki kabi, atigi bir necha ming kilometrni tashkil etadi. Bunday yulduzlarning aksariyati oqrangda bo'lib, oq mittilar deb yuritiladi. 114- rasmda qizil gigantlar va oq mittilarning o'l-chamlari Quyoshning va Yerning o'lchamlari bilan solishtirilgan.