O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

ASOSLARI


4-dars. DUNYO TILLARI TIZIMIDA o‘ZBEK TILINING
TUTGAN o‘RNI


Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o‘quvchilarning ongida o‘zbek tili va uning boshqa tillar orasida tutgan o‘rni yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o‘quvchilarni ona tiliga hurmat, uning qadr-qimmati uchun kura­shish ruhida tarbiyalash.


1-topshiriq. «Ona tilim — jon-u dilim» maqolining ma’nosini tushuntirib bering.
2-topshiriq. Qanday tillarni o‘rganyapsiz? Ularni o‘rganishning siz uchun qanday ahamiyati bor?

Hozirgi kunda yer yuzida o‘n milliarddan ko‘proq aholi yashaydi. Agar siz Toshkentdan poyezdga o‘tirib Moskva va u orqali Parijga safar qilsangiz, yo‘lingizda qozoq, tatar, boshqird, rus, belorus, mojor (venger) singari tillarda so‘zlashuvlarni eshitishga musharraf bo‘lasiz. Eshitish jarayo-nida ayrimlarining ona tilingizga qandaydir yaqin, shu bilan birga, nimasi bilandir farqli ekanligini, ayrimlarining esa tamomila boshqa, yaqin jihatlari umuman yo‘qligining guvohi bo‘lasiz.

Bir-biriga yaqin, umumiy jihatlari ko‘p bo‘lgan tillar qarindosh, bir-biridan uzoq, umumiy jihatlari bo‘lmagan tillar esa qarindosh bo‘lmagan tillar hisoblanadi. Masalan, o‘zbek, qirg‘iz, qozoq, tatar, uyg‘ur, boshqird, ozarbayjon, qorachoy-bolqar kabi tillar qarindosh tillar sanaladi. Qarindosh kishilar bir ajdoddan tarqalgani kabi, qarindosh tillar ham bir bobo tildan kelib chiqqandir. Shuning uchun ham dunyo tillari qarindoshligiga ko‘ra til oilalariga bo‘linadi. Til oilalarining nomlari bobo til nomi bilan yuritiladi. Masalan, slavyan tillari oilasi, german tillari oilasi, roman tillari oilasi, eroniy tillar oilasi, somiy tillari oilasi, turkiy tillar oilasi va boshqalar.
Bu til oilalarining har qaysisi o‘z ichida yana kichik guruhlarga bo‘linadi. Xususan, turkiy tillar oilasi qipchoq tillari guruhi, o‘g‘uz tillari guruhi, qorluq tillari guruhiga bo‘linadi. O‘zbek va uyg‘ur tillari qorluq guruhiga; qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, xakas, yoqut, chuvash kabi tillar qipchoq guruhiga; ozarbayjon, turkman, usmonli turk tillari esa o‘g‘uz guruhiga kiradi.