O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

Òalabning narxga bog‘liq bo‘lmay o‘zgarishi holati
1
Kartoshkaga talab, kg
1
 k
g 
k
a
rt
o
sh
k
a
 n
a
rx
i,
 s
o
‘m
15
14
13
11
10
12
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
50
100
150
D
1
E
D
K
D
1
D

---

67
Bozorda talab qonunining yuzaga chiqishiga ta’sir etuvchi
omillardan biri iste’molchining didi hisoblanadi. Iste’molchi bozorda
tovarni, ko‘pincha, o‘z didiga qarab uning narxi past bo‘lsa ham
xarid qilmasligi yoki narxi yuqori bo‘lsa ham sotib olishi mumkin.
Bozorda talab qonunining yuzaga chiqishida daromad bilan narx
o‘rtasidagi bog‘liqlik ham muhim hisoblanadi. Shunday tovarlar borki,
bozorda narxlardagi o‘zgarishlar ularga bo‘lgan talabga katta ta’sir
qilmaydi. Bunday tovarlarga talab iste’molchilarning daromadlari
kamaygan taqdirda ham ortib borishi mumkin. Masalan, bu non,
tuz, yog‘ kabi eng hayotiy zarur ehtiyojlarni qondirish uchun kerak
bo‘ladigan tovarlarga, iste’molchining daromadlari har qancha
kamaygan taqdirda ham nonga, unlarga talab qisqarmaydi, aksincha,
ortib boradi. Lekin talab o‘zgaruvchanligi qonuniyatida shunday
hodisa ham borki, aholi daromadlarining oshib borishi nonga
talabning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Bu hol, odatda, aholi
daromadi oshsa, non o‘rniga boshqa sifatli oziq-ovqatni, ya’ni go‘sht,
sariyog‘, baliq, sut, qatiq, qaymoq, sitrus mevalar va boshqa tansiq
mahsulotlarni iste’mol qilishga harakat qiladi. Daromad bilan talab
qonunining bog‘lanishi turmush darajasiga qarab yuzaga chiqar ekan,
daromad ko‘payishi bilan sifati past tovarlarga talab qisqarib, yuqori
sifatli tovarlarga talab ortib boradi.
Bozorda shunday tovarlar borki, ularning narxi aholi daromad-
larining o‘sishiga monand ravishda tez o‘sib boradi va ularga talab
ham tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bu tovarlar qimmat bo‘lsa-da, aholi
sotib olaveradi. Bular jumlasiga avtomashina, videotexnika, yangi
rusumdagi kiyimlar, oltin, zeb-u ziynat buyumlari, sayohat xizmati
kabilar kiradi.
Odatda, bozorda narxning ortishi aholining daromadi samara-
sini pasaytiradi va aksincha, tovarning arzonlashuvi uning sama-
rasini oshiradi. Bozorda narxlarning tez o‘zgarib turishi sharoitida
muayyan xaridor daromadining xarid qilish qobiliyati har xil
bo‘ladi. Aytaylik, bozorda go‘shtning narxi 30000 so‘m bo‘lsa,
90000 so‘mga undan 3 kg sotib olish mumkin. Agar u arzonlashib
20000 so‘mga tushsa, 4,5 kg sotib olish mumkin, bu esa daromad-
ning xarid qobiliyati oshganligini ko‘rsatadi. Agar go‘sht narxi
35000 so‘mga chiqsa, xaridor daromadi har bir kg go‘shtdan
5000 so‘mdanga kamaygan bo‘ladi.
Bozorda talabga ta’sir ko‘rsatadigan boshqa omillar ham borki,
ulardan biri — bu o‘rinbosar tovarlardir. Odatda, o‘rinbosar

---

68
tovarlarning borligi yoki yo‘qligi, ularning arzon-qimmatroq bo‘lishi
bozor narxlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, unning narxi oshsa,
non va boshqa un bilan bog‘liq mahsulotlar narxi ham oshib, ularga
talab qisqaradi. Shuningdek, bir-birini to‘ldiruvchi tovarlarda,
ulardan birining narxi pasaysa, boshqasiga talab oshadi, chunki
ulardan birini iste’mol qilish boshqasini ko‘paytirishni talab qiladi.
Misol uchun, bizda avtomobillarning narxi arzonlashsa, benzin,
moy va uning boshqa ehtiyot qismlariga talab ularning narxini
oshiradi. O‘z-o‘zidan bozorda muayyan tovarga talab o‘rinbosar
tovarlar narxiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi.
Ba’zi hollarda bozorda narxning oshishi kutilsa, talab oshadi yoki
aksincha, chunki narxning oshishi ehtimoli kishilarda bu tovarlarga
talabni oshiradi, bu psixologik effekt deyilishi mumkin. Demak, talab
narxning o‘zgarishi ehtimoliga ham bog‘liq ravishda o‘zgaradi.
Òalabga ta’sir etuvchi omillardan biri — bu reklamadir. Amaliyot
ko‘rsatmoqdaki, qaysi tovarning reklamasi yaxshi bo‘lsa, shu tovarga
talab oshib boradi, chunki u xaridorlarda qiziqish uyg‘otadi.