O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

4.2. Òalabning turlari. Individual va bozor talabi
Òalab bozorda g‘oyat tabaqalashgan holda namoyon bo‘ladi,
chunki u, asosan, alohida kishilar talablaridan iboratdir. Alohida
kishilar talablari yakka (individual) talab deb aytiladi. Chunki har
bir ayrim xaridorning o‘ziga xos maxsus talabi bo‘lib, u o‘zgalar
talabini takrorlamaydi. Òalab kishilarning yoshi, jinsi, qanday kasb
egasi, qayerda yashashi, kim bo‘lib ishlashi, uning didi, qo‘lidagi
puli miqdoriga, nihoyat, narx-navoga bog‘liq bo‘ladi. Shubhasiz,
erkak bilan ayol, yosh bilan qarining, ishchi bilan dehqonning,
sog‘lom bilan bemorning, boy bilan kambag‘alning, talaba bilan
xizmatchining talablari har xil bo‘ladi.
Bozorda alohida kishilarning yakka talablari bilan bir qatorda
ularning umumlashgan talablari ham mavjud, bu talab bozor talabi
deb ham aytiladi. Bu holat ko‘pchilik xaridorlarning muayyan
tovarni sotib olishga bo‘lgan talabi bilan ham kelib chiqadi va bu
bozor talabi deyiladi. Bozor talabiga, uning hajmiga barcha
xaridorlar talabi ta’sir etadi. Bu xaridorlar soni va tovar narxiga
bog‘liq ravishda kelib chiqadi.
Bozorda yakka (individual) talabning narxga bog‘liqligi
Bir dona tovar narxi,
so‘mda
Yakka talab qilingan
tovar miqdori, dona
1000
10
900
12
800
14
700
16
600
18
500
20
Bozorda ma’lum bir tovarga xaridorlar qanchalik ko‘p bo‘lsa
va uning narxi arzon bo‘lsa, bozor talabi shuncha ortadi. Jadvalda
shartli ravishda olingan ma’lum bir tovarning narxi pasayishiga
nisbatan talabning ortib borishi jarayonini ko‘rdik. Narx 1000 so‘m-
dan 500 so‘mga tushishi shu tovarga talabning ikki marta ortishiga
olib keldi. Bu holat tovar nafliligining eng yuqori darajada ortishi

---

62
sodir bo‘lganligini ko‘rsatadi. Lekin talabning bu darajada ortishi
doimo bo‘lavermaydi. Bunday holat ma’lum vaqt o‘tishi va ushbu
tovarga iste’molning qondirilish darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Bu tovarga bozor to‘yinib bo‘lgach, narxning pasayishi sodir bo‘ladi
va bozor uchun ahamiyatsiz bo‘lib qoladi va talab oshmay qoladi.
Bu jarayonni chizmada ifodalasak, bu o‘zgarish tasviri yuqoridagi
ko‘rinishda bo‘ladi.
Chizmadagi egri chiziqning notekis o‘zgarishini ko‘ramiz. OY
narx o‘zgarishi bo‘lsa, OX talab ortishini ifodalaydi. AH chizig‘ida
talabning ortib borish harakati ifoda etilgan. AB masofada talab
so‘nggi DH masofadagiga qaraganda ko‘proq ortib borgan, chunki
dastlab narxning talabga ta’siri ancha kuchli, so‘ngra u so‘na borgan.
Bu ham tovar nafligining yuqori nuqtadan quyi nuqta tomon hara-
katda bo‘lishini ko‘rsatadi
1
.