O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

13.4. Jamg‘arish bilan iste’mol o‘rtasidagi optimal nisbat
Jahon tajribasiga ko‘ra, YIM turli mamlakatlarda turlicha
ishlatiladi. Bir mamlakatda iste’mol fondiga ko‘proq ajratilsa,
boshqa yerda jamg‘arishga ko‘proq ajratiladi. Agar bir mamlakatda
davlat iste’moli ko‘proq bo‘lsa, boshqasida kamroq bo‘lishi mum-
kin. Agar bir mamlakatda iste’mol sarflari ulushi qanchalik yuqori
bo‘lsa, jamg‘arish fondi hajmi shunchalik kam bo‘ladi. Agar
jamg‘arish fondiga ajratma ko‘p bo‘lsa, bu mablag‘lar investi-
tsiyalarga yo‘naltiriladi. Natijada iste’mol bilan jamg‘arish o‘rta-
sidagi nisbatning o‘zgarishi sodir bo‘lib, bu holat bir qator, ba’zan
qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi ham mumkin.
Masalan, daromadlarning kattaroq qismini jamg‘arishga ajratish
oqibatida bozorlarda iste’mol tovarlariga bo‘lgan talab kamayadi,
natijada iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchilar bundan zarar ko‘rish-
lari mumkin. Shuning uchun davlat tomonidan jamg‘arish va iste’-
mol o‘rtasidagi nisbatning mutanosib ravishda bo‘lishini ta’min-
lashga e’tibor beriladi.
13.5. Iste’mol qilish va jamg‘arma qilishga bo‘lgan
o‘rtacha va maksimal moyillik
Odatda, aholi daromadlarining ortib borishi ularning jamg‘a-
rishga ko‘proq sarf qilishiga moyilligini o‘stiradi. Iqtisodiy

---

241
adabiyotlarda aholining iste’molga o‘rtacha moyillik (IO‘M)
darajasini aniqlash formulasi yaratilgan va u quyidagicha:




’
‘
‘
100
‘
100.
iste mol
jamg arma
IO M
va JO M
daromad
daromad
Bu yerda iste’molga o‘rtacha moyillik (IO‘M), aholi daromadi-
ning jamg‘armaga ketadigan ulushi jamg‘armaga o‘rtacha moyillik
(JO‘M)ni bildiradi.
Formulada keltirilgan daromad darajasi bo‘yicha IO‘M va
JO‘Mni hisoblab ko‘rsak, daromad ko‘payib borishi bilan IO‘M
tushadi, JO‘Mning esa o‘sishini ko‘rish mumkin. Haqiqatda soliq-
lar to‘langandan keyin qolgan daromad yoxud iste’mol qilinadi
yoki jamg‘armaga ketadi. Shu sababli, daromadning iste’mol
qilinadigan va jamg‘armaga ketadigan qismlari daromadning har
qanday darajasining butun miqdorini qamrab oladi, ya’ni
IO‘M+JO‘M=1,0 yoki 100 % bo‘ladi.
Daromad o‘sishining iste’mol qilinadigan qismi yoki hissasi
iste’molga qo‘shilgan moyillik deyiladi (IQM), ya’ni:
Daromad har qanday o‘sishning jamg‘armaga ketadigan his-
sasi, jamg‘armaga qo‘shilgan moyillik deyiladi (JQM), ya’ni JQM
jamg‘armadagi o‘zgarish daromaddagi o‘zgarishni bildiradi.
Iste’mol va jamg‘arish o‘rtasidagi o‘zaro nisbiy bog‘liqlikka
boshqa bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi va ular quyidagilar:

soliq stavkalarining o‘zgarishi;

bozorda talab va taklifning o‘zgarishi;

narxlar darajasi;

uy xo‘jaliklari jamg‘argan boylik darajasi va boshqalar.