O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Rahimov quduqlarni burg‘ilash

1.12-§. Òog‘ jinslarining qattiqligi
Qattiqlik  deb  jinslarning  unga  boshqa  qattiqroq  jinslarning
botishiga qarshilik ko‘rsatish qobiliyatiga aytiladi. Qattiqlik tog‘
jinslarining muhim  xususiyatlaridan hisoblanib,  u jinslarni  par-
chalovchi  asboblar  keskichlarining  jinslarga  botish  chuqurligini
aniqlaydi, bu esa o‘z navbatida burg‘ilash tezligiga ta’sir qiladi.
Agregat qattiqlik va ayrim minerallarning qattiqliklarini ajratish
mumkin. Agregat qattiqlik deganda butun jinslar qattiqligi, ayrim
minerallar  qattiqligi  deganda  esa  jinsni  tashkil  etuvchi  ayrim
minerallar qattiqligi tushuniladi.
Agregat  qattiqlik  ayrim  minerallar  zarralari  qattiqliklariga,
sementlovchi modda tarkibiga va jinslarning zichligiga bog‘liqdir. U
burg‘ilash jarayonida jinslarni parchalash tezliklariga ta’sir qiladi.
Ayrim minerallar qattiqligi jinslarni parchalovchi asbob kes-
kichlarining yeyilishiga va vaqt birligida jinslarning parchalanish
keskinligiga ta’sir qiladi. Òog‘ jinslarining qattiqligi, shu bilan birga,
kuchlarning qo‘yilish usuliga ham bog‘liq  bo‘ladi.  Kuchlarning
qo‘yilishiga qarab,  qattiqlik statik  va dinamik  bo‘lishi mumkin.

---

24
Dinamik qattiqlik statik qattiqlikka nisbatan taxminan 10 baravar
kam  bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham  burg‘ilash  paytida  dinamik
kuchlardan foydalanishga harakat qilish kerak. Jinslarning qattiqligini
turli metodlar bilan aniqlash  mumkin: tirnash, tebranishlarning
so‘nishiga qarab, shtapmni bostirish, yeyiltirish, kesish, boyekning
sakrashi va boshqalar. Bularning ichidan eng sodda va qulayi shtapmni
bostirish va kesish metodlari hisoblanadi.
Prof.  L. A.  Shreyner  tomonidan  tavsiya  etilgan  qattiqlikni
o‘lchash metodining mohiyati shundan iboratki, ko‘ndalang kesim
yuzasi 2 dan 5 mm
2
 gacha bo‘lgan va yassi asosga ega bo‘lgan shtamp
(puanson) tekshirilayotgan namunaga bostiriladi. Agar jins anizo-
trop xususiyatga ega bo‘lsa, qattiqlik jinsning uchta o‘zaro perpen-
dikular bo‘lgan tekisligi bo‘ylab aniqlanadi. Bu metod bilan qattiqlik
ÓÌÏÃ-3, ÓÌÏÃ-4 asboblari yordamida o‘lchanadi. Bu asboblar
sinov o‘tkazish davomida deformatsiya grafiklarini tuzish imkonini
beradi.
Òog‘ jinslarining qattiqligi (Pa)
Ð
sh 
= P / F,
bu yerda, P — jinslarning parchalanishi paytida shtamp ostidagi
kuch,  N;
 F — shtamp yuzasi, m
2
.
Qattiqlik kesish  metodi bilan ÂÈÒÐ-OÒ  (qattiqlik aniqlov-
chi) asbobi yordamida kern namunalarini  kesish yo‘li bilan aniq-
lanadi.