O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi ahmadjon o‘lmasov iqòisodiyot asoslari qayta ishlangan nashri

Ishsizlik ishlashga bo‘lgan talabning qondirilmay qolishi yoki
mehnatga qobil kishilarning ishlab pul topishiga zarurat bo‘lgan
holda bekor qolishidir.
S
oat
ba
y 
is
h
h
aq
i,
s
o‘
m
da
Ishga olinganlar soni
700
600
500
400
300
200
100
100 200 300 400 500 600 700 800 900
A
M
S
D
B

---

7 9
Mehnat yoshidagi kishilardan ma’lum qismining ishlashga bo‘lgan
talabi qondirilmaydi, natijada ular ishga joylasha olmaydilar. Mana
shular ishsizlarni tashkil etadi (8.2-rasm).
Ishsizlikning sababi mehnatga bo‘lgan bozor talabining uning
taklifidan oz bo‘lishidir. Òexnika taraqqiyoti tufayli mashinalarni
ko‘plab ishlatish ish kuchiga bo‘lgan talabni qisqartiradi. Firmalar
mehnat unumdorligini oshirib, ozchilik mehnati bilan ko‘proq
mahsulot ishlab chiqarish vositasida foyda olishni ta’minlaydilar.
Masalan, firmada 50 ta stanok bo‘lib, 2 smenada 100 kishi ishlar
edi, ular kuniga 10 mln so‘mlik mahsulot yaratishadi, shu mahsulotni
sotish firmaga 1 mln so‘mlik foyda keltiradi. Firma 40 ta yangi,
unumi yuqori stanok sotib oladi va 80 kishini ishlatib 12 mln so‘mlik
mahsulot va 1,2 mln so‘mlik foyda oladi. Natijada 20 kishi ishdan
bo‘shatiladi.
Mehnatga talab u yaratgan tovarlarga bo‘lgan talabga ham bog‘liq.
Òovarlar yaxshi sotilib turilsa, ularni ko‘paytirish uchun texnika
o‘zgarmagan sharoitda qo‘shimcha ish kuchi kerak bo‘ladi. Aksincha,
tovarlar sotilmay tursa, ularni ishlab chiqarishni qisqartirish kerak,
bu ish kuchiga talabni kamaytiradi.Iqtisodda tushkunlik bo‘lgan paytda
ishlab chiqarish qisqaradi, ishlab turganlarning bir qismi bo‘shatiladi.
Bunga Yaponiyada 1999 –2001-yillardagi iqtisodiy tanglik sharoitida
ishsizlarning ko‘payishi misol bo‘la oladi.
Ish haqi oshib ketganda ham ish joyi qisqaradi, chunki, masalan,
10 kishi oladigan ish haqi 8 kishiga berilsa, 2 kishi ishsiz qoladi. Bu,
ayniqsa, yangi texnika kiritilganda yuz beradi, chunki malakasi yuqori
kishilar ishga olinib, ularga yuqori haq to‘lanadi. Malakasi pastlar
8.2-rasm.
Bandlar va ishsizlar.
ISHXONA
MEHNAT BIRJASI

---

8 0
ishsiz qoladi. Ishlab chiqarishda eski tarmoqlar qisqarib, yangilari rivoj
topganda eski kasblarga talab qisqarsa, yangisiga talab ortadi. Lekin
bu o‘zgarishlar miqdoran mos kelmay qoladi. Masalan, eski kasbga
talab 40 foiz qisqarsa, yangi kasbga talab 25 foiz ortadi. Yangi kasbni
egallab ulgurganlar ishga joylashadi, ulgurmaganlar ishsiz qoladi.
Mehnatga talabning mavsumiy o‘zgarishi ham ishsizlikka olib keladi.
Masalan, yoz mavsumida quruvchilar mehnatiga talab oshadi, yog‘in-
sochin mavsumida talab qisqarib, quruvchilarning bir qismi ishsiz
qoladi. Eski ishdan bo‘shagach, yangi ishga joylashguncha ham kishilar
ishsiz bo‘lishi mumkin. O‘z ixtiyori bilan ishsiz qolish ham mumkin.
Ish qobiliyati bor bo‘laturib or-nomusini yo‘qotib, sang‘ib yuruvchi
bekorchilar (bomjlar) bor. Ular ishlash imkoni bo‘lsa-da, turli tasodifiy
daromadlar bilan kun ko‘rish (tilanchilik qilish, xayr-ehson hisobiga
yashash)ni afzal biladilar. Ishsizlikning sababi, aholining tez ko‘payishi
ham bo‘ladi, bu iqtisodi zaif mamlakatlarga xos bo‘ladi. Bu yerda
mehnat resurslari tez ko‘payib, mehnatning taklifi jadal ortadi, iqtisod
kuchsiz bo‘lganidan mehnatga talab sekin o‘sadi. Natijada ishsizlik
hosil bo‘ladi. Shunday sharoitda ortiqcha ish kuchi sohiblari, asosan
yoshlar ish qidirib chet elga ravona bo‘ladilar.