O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi ahmadjon o‘lmasov iqòisodiyot asoslari qayta ishlangan nashri

netto
(sof) 
ish haqi
deyiladi.

---

7 5
Ish haqi darajasi ham bozorga bog‘liq. Agar firma yaratgan tovarlar
bozori chaqqon bo‘lib, ular yaxshi sotilsa, tushum ko‘payib, ish haqi
oshadi yoki aksincha. Demak, ish haqi mehnat keltirgan nafga bog‘liq
bo‘ladi. Ish haqi mehnatning me’yoriy unumdorligi bilan ham
belgilanadi. Me’yoriy unumdorlik esa qo‘shimcha jalb etilgan ishchilar
mehnatining keltirgan unumdorligidir. Uni quyidagi formula orqali
hisoblash mumkin: 
Δ
Δ
Q
Um
Nm
=
. Bunda: 
Um
— me’yoriy unumdorlik,
D
Q
— mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o‘sishi, 
D
Nm
— mehnat
miqdorining o‘sishi. Masalan, firma qo‘shimcha ravishda 50 kishini
ishga oldi, ular qo‘shimcha 5 mln so‘mlik mahsulot yaratgan deb
faraz qilsak, me’yoriy unumdorlik quyidagicha bo‘ladi:
Δ
5000000
100000
50
Δ
Q
Um
Nm
=
=
=
Demak, har bir qo‘shimcha ishga olingan ishchi yuz ming so‘mlik
qo‘shimcha mahsulot bergan bo‘ladi. Ammo firmani mahsulotning
o‘zi emas, balki u keltirgan qo‘shimcha daromad qiziqtiradi. Shu
bois qo‘shimcha mehnat yaxshi daromad keltirmasa, ishlovchilar soni
ko‘paytirilmaydi.
Qo‘shimcha (me’yoriy) daromad quyidagicha hisoblanadi:
Δ
Δ
F
Dm
Nm
=
Bunda: 
Dm
— qo‘shimcha daromad, 
D
F
— qo‘shimcha foyda,
D
Nm
— qo‘shimcha mehnat (ish haqi). Oldingi misolga qaytsak, qo‘shimcha
ishga olingan 50 kishi yaratgan mahsulot 5 mln so‘m bo‘lsa, unga ketgan
xarajat 4 mln so‘m, shundan 2 mln so‘m qo‘shimcha ish haqi sarfi deb
olamiz. Bunda foyda 1 mln (5 mln – 4 mln = 1 mln) so‘m. Demak, firma
ish haqiga 2 mln so‘m sarflab 1 mln so‘m foyda ko‘rgan. Bunda:
100000
Um
=
0, 5mln so‘m
Dm
=
Δ
1mln
0, 5mln so‘m
2mln
Δ
F
Dm
Nm
=
=
=
Demak, qo‘shimcha ish kuchini ishlatish bir so‘m ish haqi sarfiga
0,5 so‘m foyda keltirdi, vaholanki oldin yollangan ishchilar mehnati
1 so‘m sarfga 0,45 so‘m foyda bergani uchun qo‘shimcha mehnatni
jalb etish qulay bo‘lgan, chunki 0,50>0,45. Agar qo‘shimcha mehnat
0,30 so‘m foyda bersa, qo‘shimcha ishchi kuchini olish qulay emas,
chunki 0,30<0,45 bo‘ladi.
Foyda olish ishlovchilar soni keragidan ortib ketishiga yo‘l
qo‘ymaslikni talab qiladi.

---

7 6