O’rta asrlar Yevropa madaniyati

Aim.uz

O’rta asrlar Yevropa madaniyati

V1-VII yagrlnrlagi madaniyat. Asta-sekin tavom etayotgan inkiroz jarayonini varnarlir istilolari butushpy x.alokatga aylantiradi. Asrlar davomida yarashnshn kulyozmalar va sin’at yodgorliklari yonginlarda yu qol ad i. Galliyala madaniy inkiro) franklar istilosidan boshlansa, Italiyada Atilla urushlari va langobardlar bos kin i paytida namoyon b^ladp. Kuldor yudagonlardan ma’rifaishlari yo xalok bo’lgan yoki Vicham niHi i. u rta trlarda ma’lum antik an’analar saklanib qolgan yagona mamlakntsh kochishadi.

Madaniyagning nochor axvolga tushib qolishining asosiy sabablari taloichilik yoki varvarlarnikg istilosi zmasdi. Boskinchilar Rim imiyeratorlari davritsa boshlangan iqtisodiy-siyosiy alokalar nnkirochiii nichoyasiga keltiradi, xolos. Xujalikning naturallashishi madaniy extiyojlarga talabni pasaytirib yuboradi. Impyeriya lavrida gavjum shaharlar bushab, ular kup bo’lsa xarbiy-ma’muriy markaz sifatida qol ad i. qishloq hayotining suzsiz xukmronligi paytida, shaharlar bilan bevosita bog’liq madaniyat xdkida suz yuritishning uzi nourin tuyuladi. Yangi sharoitda antik ruxning qolgan - kutgani ham tez yuqola boradi. V asrda gall ruxoniylaridan biri. “Men ilm-faining ulimiga bagishlangan marsiya yozishga tayyorman.... Grammatika deyarli varvarcha, dialektikadan kilich yalongochlab jangga otlangan amazonkalar singari kurkishadi: musika. geometriya va arifmetikadan uchta furiya (alvasti) dan jirkangaiday yuz ugirishatsi. falsafani kandaydir daxshatli xayvon dsb tasavvur qilishadi” - deb yozgan edi. VI asrda yashagan shoir Fortunat, lotin adabiyoti, an’analariga taklid kilsada, frank qirollari saroyida antika xisoblangan, varvarlariing 33 xarfdan iborat, 33 katorli she’r yozib, xayratga solganini ta’kidlaydi. Uz davrining eng mashxur yozuvchilardan biri episkop Grigoriy Tursk o’zining savodxonligidan shikoyat kilar ekan grammatika koidalarini chalkashtirib yozib uz uslubini “palestrda raksga tushgan ulkan xukizga” kiyoslagan. Gotlar tanikdi faylasuf Boetsiyni katl etishsa, Kassiodor monastirda vafot etadi. Ular Rimnikg bilimdon zodagonlari sunggi vakillari bo’lib, yozib qoldirgan tarjimalari, asarlari keyinchalik o’rta asrlar ilmiy bilimlariga asos vazifasini utaydi. Natijada, davrlar utib oddiy savodxonlik ham kamyob narsaga aylayaadi. Varvarlar xukmronligi urnatilgan dastlabki paytlarda madaniyatning barcha soxalari kyeraksizdek tuyulgan. Ba’zida qirollar savodsiz bo’lib, imzo kuyishni bilmasalar, ruxoniylar diniy matnlarni tushuimagan xollar ham uchrab turgan.

Xristian chsrnoni na mntik madaniyat. Antik madaniyatning inkirozi uning sushgi nnmisharini umidsizlantirib, ularni uzlariga xristianliklan tayanch izlashga undaydi, Xukukshunos Tyertulianning: “Xudoning firzaldi uldirildi, bu vokea kanchalik xaki kat bo’lsa, shunchalik noUriidir. Dafn etilgan, tirilgirilgan - bu vokea amalda bo’lishi mumkin >mas” deb yozgan edi. Ammo xristian cherkovi Tyertulian singari ilm axlini inkor etishi mumkin emasdi. Buni cherkovning zaifli. i ram sh deb xisoblashlari mumkin edi. Chyerkov boyib borishi davomidp, ushking avvalgi demokratii xususiyatlarini yukogib, kudratli kuchga aylanadi. Xristianlik uz takdirini xalokatga uchrayotgan Rimdan ajratib, varvar qirolliklarining rasmiy cherkoviga aylanadi. Umumiy inkirozdan chikishga intilgan katolik cherkovi, ilk o’rta asrlardayok yagona markazlashgan tashkilot sifatvda yuksak mavkega yerishib, uning goyalari yangi jamiyat mafkurasiga bo’ladi. Natijada, huquq va axlok, ilm va san’at fakag diniy tusda namoyon bo’ladi. Xristianlik xech shubxasiz antik jtsmii I bagridan etishib chiqqan hamda u^ziD^a uning madaniyati xususiyatlarini mujassam eztan. Bu vaziyat ruxoniylarga maorifni $z kullarsh a olish imkonini beradi. Katolik cherkovi diniy xizmat va ma’muriyat, dindorlarga taeir kursatish, maiaviy hayotni nazorat etish uchun Rim madaniyatiniig ijobiy jihatlarini u zlapggirishi zaruredi.

Xristnnnlik mnfkurnsn. Avliyo Avgustin. Katolik dini mafkurasi cherkov avliS deb p.tirof p. ai ruxoniy Angusgin tomonidan asoslab byerilgan. Bu barcha narsanini Xudo gomonidan avvaldan belgilab kuyilishi: “Xudoning xog’ish-nrodasisiz ineonning boshidan bitga tuk ham tukilmasligi” sifatida izoxlanadi. Biz unda asketizm, ya’ni tarkidunyochilik “Xudoga uz muxabbatini, uz shaxeini inkor etish darajasida izxor qilishi” ni kuzatamiz. Axir, bizning yerdagi tanamiz - “ruximiz tsamogi”, hayotimiz esa - kiska dakikalik, ulimga va mangulikka tayyorgarlikdir. Shuning uchun daxriyni, uning ruxini xalos etish uchun, gulxanga tashlashni xolis xizmat kursatish deb baxolash mumkin. Narish dunyoga ishonch xristianlikning asosiy goyasiga aylanadi. Ruximizni kutkarishimiz uchun iima kilmogimiz kyerak degan savolga biz fakag cherkovga, ya’ni insonlar va Xudo orasidagi vositachiga ishonmogimiz lozimligi uktiriladi. Shu garika ruxoniylarning oddiy dindorlardan, cherkovning (“Xudo muassasasi”ning) - dunyoviy xukmdorlardan ustunligi e’tirof etiladi.

o’rta asrlar jamiyatida shaxe uzi ni fakat jamoa, tsex, toifa va x-k. tashkilotlar a’zosi sifatidagina namoyon etgan. Bu mustaxkam alokani uzgan kishi jamiyatdan tash!-;arida. deb xisoblangan. Xristian ta’limoti ham jamoaviy bogliadshkni e’tirof etgan. Ineonning kuchi va imkoniyatlari cheklangan, uning uzi shamol uchirib ketayotgan xazon singari miskindir. Magourlik -gunox,, yaxshi amal - Xudo tomonidan belgilab kuyilgan takdirga tan byerishdir.

Albatga, bu childagi mafkura akliy durkunlix, boy extiros va iqtisodiy faoliyatni chsklagan. Ayni paytda, o’rta asr kishilari Avgustin singari fakat toat-ibodat bilap band bo’lgan deyish ham asossizdir. Avgustinning uchi chnm, antik madaiiyach ruchida i arbiyalangan bo’lib, o’rta asrlarga moslashish koidasini: “agar majusiylar aytgan narsa yaxshilik uchun bo’lsa, uni inkor etmaslik lochim" deb bej iz e’tirof etmagan.

Ilk u|>I l igrlmr maktyab kn myaorif. Katolik cherkovi antik madaniyagdan u

Mi roy l i sushat na logincha yozishni “Grammatika” urgaiishi lozim chdi. Milliy gillar kadar, maxalliy i!evalar ta’sirida soddalashgan login gili, madaniyat tili bo’lib, u fakat cherkovda emas, maktab, sud, davlat boshqaruvi, diplomatiya, badiiy adabiyotda ham kullanilgan. Oddiy xalq uchun notanish bo’lgan lotin tili xozirgi Yevropa tsivilizatsiyasini yaratilishda muhim rol uynagan.

“Ritorika” tur l i rasmiy xujjatlarni, xatlarni yozishda namunali buginlardan foydalanish va xle.olarni; “dialektika” - mantikli fikrlash va nutkni; “geometriya” -yer maydonini ulchash va fantastik geografiyani, “musika”-cherkov kushiklarini kuylashni “astronomiya” — takvimiy xieoblaru bashoratlarni urgatgan. o’rta asrlardagi savodsizlik darajasini aksari xollarda burtgirib kursatiladi. Xususan usha zamonlarda o’rtasida jannatmakon Kuddus shaxri bo’lgan Yerning tekis shakldagi xaritasi bilan birga, uning shar shaklida ekanligiga asoslangan xarita ham bo’lgan. “Etgi san’at” o’rta asrlarda keng tarkalgan, lekin amaliy ahamiyat kasb etmagan. Natural xo’jalikka asoslangan va sodda ijtimoiy hayot bundan ortigini talab ham kilmagan.

o’rta asr maktablarida ukish engil kechmagan. Jarayon yaxshi xotirani, temir iroda va ealomatlikni talab k,ilgan. Darsliklar kam bo’lib, borlari ham sifatsiz hamda kimmat turgan. Natijada, dare davomida ma’lumotlarni ukituvchining tilidan yodlashga tugri kelgan. Agar dare davomida intizom borasida muammo yuzaga kelsa, yordamga xivich olingan. Xususan Gyermaniyada ukuvchilar-uetozlari boshchiligida xar yili bir necha bor urmonga xivich tayyorlagaii borishgan.

Ilk o’rta asrlarda cherkov, monastirlar va episkoshshkpar maktablari bo’lgan. Monastirlar; xususan Italiyadagi Montekassino o’zining kulyozmalar saklanadigan kitob xonalari, xaggotlari bilan shuxrat kozongan. Unda xattotlar ishlaydigan maxsus ustaxonalar -

skriptoriyalar bo’lgan. Episkop va roxiblar tarixiy yilnomalar yoki avliyolar hayotini yozish bilan shugullachganlar.

Urga asrlar madshshyatining ax.amiyati. Ilk o’rta asrlarda malaniyatning inkirozi tarixan yuz byerishi lozim bo’lgan bosqich edi. Antik tsivilizatsiya inknrezga uchrab, yangi sharoitdagi taraqqiyotga kodir emasdi. Aitik rim va varvarlik jamiyatlari sintezi, fakat ijtimoiy munosabatlirni emas, madaiiyatni ham yangilaydi. Biz yukorida tarixiy jarayon aksari xollarda tugri yul bilan bormaelkgini ta’kidlagan edik. Ilk o’rta asrlar jamiyati ta’lim, maorif va san’at darajasi buyicha antik davrga nisbatan past darajada bo’lsa-da, yangi xalqlarning madaniy jarayonlarga torgilishi ijobiy vokea bo’ldi. Xususan, kelt va gyermanlar login schuviini uzlashtirib, uziga xos she’riyat yaratishadi. o’rta asrlarda fakat o’rta Yer dengizinikg atrofidagi tor doyra emas balki, bugun Yevropa aholisi tarixiy jarayonning faol ishtirokchilariga aylanadilar. Ilgor shaharlar va shaharliklar Uygonish madaniyati milliy mado’shya I larining shakl tpishiga yul ochadi.

Karolinglar davri madaniyati. Madaniyatning rivojlanishi ilk ko’rtaklari VIII asr oxiri IX asr boshlarida paydo bo’ladi. Karolinglar Frank davlagining tantil topishi, u bilan bog’liq goyaviy va ma’muriy extiyojlar, xukmrom toifadan sapodli, ilmli kishilar sonini oshirishni talab kiladi. Monasgnrlar kotida yangi makgablar ochipib, ularga odliy xalq farzandlaridap spvodli kishilarni gayyorlash vazifasi yuklanadi. Antik davrga oid matnlar tayyorlanib, tarkatilib, ulardan k^'plarining bizga xadar sakdanib qol ga ni karolinglar xachtotdarinilg xizmatidir. Sunggi Rim namunalari asosida kuplab saroy va ibodatxonalar yogochdan kuril ishi ga karamasdan, jarayon yangi me’morchilik uslublarini shakllanishiga zamin tayyorlaydi. Bukj Karl butun Yevropadan iktidorli ruxoniy olimlarki uz saroyiga jalb etib, uziga xos “akademiya” tuzadi. Tarixchilar tomonidan shartli ravishda “karolinglar uygonish davri” nomini olgan o’rta asrlardagi ilk madaniy yuksalish Karl tuzgan impgriyaning parchalanishi bilan zavolga yuz guggan.

• 
  §. o’rta asrlar madaniyati X1-XSh asrlarda
  

Madaniyat tarixnda burilish. Madaniyatning yuksalishi uchun asos shaharlarning rivojlanishi va ziyolilar toifasining shakllanishi bilan paydo bo’ladi.

Pul-tovar munosabatlarining rivojlanishi va savodsizlik uzaro mos kelmaydigai xol edi. Shuning uchun shaharlarda ukish, yozish va xisobga urganish ommaiy tue oladi. Ishlab chiqarish kuchlarining tarakxiyoti bilan bog’liq, tajribapyang tuplanishi, asta-sekin tabiapvunoslikka oid bilimlarni ham kengaytira boradi. Ynson akl-zakovatiga extiyoj tugilib, o’rta asrlar uchun yangi, ratsional fikrlash vujudga keladi. Chakkon,

ishbilarmon savdogarlar, uz yerkinliklyeri uchun kadrdon kommunalariga, ssnorlariga karshi kurashgan mehnatsevar va jangovar xunarmandlar psixologiyasi va dunyoni yangicha anglashi, shubxasiz, san’atning ham yangilanishiga olib kelishi lozim >di. Shaharlar ritsarlar madaniyatiga, shuningdek katolik cherkoviga ham sezilarli darajadata’sir kursatgan.

Univyersitetlar. Shaharlarda xueusiy maktablar ochilib, ularda uk,ish uchun mablagni bolalarning ota-onalari tulagan. Eng iktidorli ukituvchilar tevaragida turli shaharlar va mamlakatlardan kelgan tinglovchilar tuplangan. XII asrdan dastlabki oliy maktablar- univyersitetlar (lag. univyersities, ya’ni jamoa, Ukituvchi va talabalar korporatsiyalari) paydo bo’lganlar. Rim laialari univyersitetlarga dastlab xavotir bilan karasaparda, keyinchalik ularni uz xomiyligiga olishni ma’kul topadilar. Papa va qirollardan olingan yorliklar univyersitetlarga yuridik va ma’muriy avtonomiya byerib, ularni maxapliy, diniy va dunyoviy xokimiyat tazyikidai xalos etardi.

Xozirgi univyersitet tizimi: ma’ruzalar, imtixonlar, stipendiyalar, yotokxonalar, rektorlar va dekanlar, diplomlar, ilmiy darajalar, fakulteglarga bulinishlar XIII asr maxsulidir. Talabalar kitob kamligidan profeesorlar ma’ruzalarini yozib olishar, sung ukituvchi taklif etgan muammolar buyicha baxs-munozaralar tashkil qilishardi.

Univyersitetlarning tayyorlov (artistik) fakultetlariga 13-14 yoshdan kabul kilinib, antik davrning “etti san’ati”ii urgatishardi. Artistik fakultet bitiruvchisi maktabda dare byerish yoki yukori fakultetlardan biriga imtixon topshirib, ukishini davom ettirishlari mumkin edi.

Artistik fakultetlaridan tashkari, talabalar huquqshunoslik fakultetida kup bo’lgan. Yevropadagi ilk univyersitetlardan biri, XI asr oxirida tashkil topgan Bolonya univyersitetida huquqshunoslik fakulteti mashxur bo’lgan. Pul-tovar munosabatlarining rivojlanishi, kommunalar va tsexlar ustavlarini tayyorlash, shahar va qirol sudyalari va amaldorlarining faoliyati, kuchayib borayotgan monarxiyalar siyosiy talablarining usishi, odat yoki cherkov huquqiga asoslanishi mumkin emas edi. Vujudga kelgan vaziyatda retseptsiya, ya’ni cheksiz xususiy mulkchilikka asoslangan Rim huquqini “tiklash” zaruriyati paydo bo’ladi. Univyersiteglarda ruxoniylardan emas, shaharliklardan gayyorlangan yangi huquqshunoslar Yustinian kodekslarini sinchkovlik bilan urganib, ularni zamon talablariga moslab byerishlari lozim edi.

Sxolastika. Unnvyersitetlar o’rta asrlar falsafasi-sxolastika (lot. schola -ya’ni “maktab”) markazi ham edi. Sxolastikaning shakllanishi va yuksalishi X1-XII asrlarga tugri keladi. Sxolastika metodi ma’lum bir muammoni barcha ijobiy va salbiy jihatlari bilan batafeil Urganish, uni mantikiy rizojlantirishga yunalgirgan. Eski dialektika, baxs va munozara san’ati misli kurilmagan taraqqiyotga yerishadi. Xali tajriba etarli bulmaganidan mavzu va ma’lumotlar antik davrga oid adabiyotlardan olinar edi. Baxs ma’lum tanikli mualshif asaridan ikgibos keltirish orkali yakun topardi. Tabiblar Gippokrat va Galenlarga ishora kili]lsa, huquqshunoslar Tsitsyeron va Yustinian kodekslariga, iloxiyotchilar-“chsrkov otalariga”-barchalari birgalikda “Injil”ga murojaat qilishar edi.

Roman va gotik me’morchiligi. XI-XIII asrlardagi taraqqiyot kurilish soxasida ham namoyon bo’ladi. Bu borada eng kup kuch va mablag ibodatxonalar kurilishiga sarflangan. Ularni yuksalib borishi orkali butun o’rta asr me’morchiligi tarixini kuzatish mumkin. Dastlab ibodatxonalar bir-birini kesib utuvchi uzun xochga uxshatib kurilgan. Toshdan arkalar va gumbazlarni neflar kesishgan joydagi k^shn devorlar

tutib turgan. Ularning barchasi inshoogga salobat, ayni paytda, sodda kurinish baxsh min XI-X1I asrlarda keng kullanilgan ushbu me’morchilik uslubi “roman uslubi” deb atalib, Appenin yarim orolida shakllangan.

• 
  asr.m.:n uning urnini gotika uslubi egallaydi. Bu paytga kelib kupayib borasp pi shahar axrlisiga eski roman ibodatxonalari binolari torlik kila (yushlaydi. Yangi ibodatxonalarni keng, yorug, baxavo qilishdap pinkari shahar mudofaa devorlari ichidagi kimmatli yerni tejash ham pshim zdi. Kol avyersa, ulkan sobor shaharga fakat kurk byerib qolmaslan, unish ag’olisi kudragi va boyligini namoyish etadigan vosita ham >di. Shuning uchun ibodatxonalar kjoriga buy chuzib, ba’zida uning balandligi yuz va undan ortik metrni tashkil etgai. Binoning ulkan dyerashlari rangli shishalardan tyerilgan vitrajlar, ibodatxonada nim xoroshi mashinlikni, osoyishgalshshi yaratgan. Salobatli yarim oy shaklidagi arkalar, nozik uchli va kovurgali arkalar bilan almaip pripadi. Ularning barchasi murakkab tayanch tizimi bilan birgalikpa, dgiorlprnmng engil va mustaxkam bo’lishini ta’minlagan. Muchandislik ilmining bunday tanga nas i, me’morlar va kuruvchilarining iktidori na mag’orptp namunaoi edi.
  

Taspirny cuin.ii I . Gotiki uslubida bunSd lilgan ibodatxonalarni bejit sanodsishshr uchun nchidap kutubxona" deyishmagan. Unda o’rta asrlardagi bipim na dupy xakidagi gasavpurlar uz aksini topgan. Ibodatxopa hamma gomonidan xaykallar na reeflar (Shartr soborida minglab xaykallar ' bo’lgan) joylash girilgan. Xdykallar, freska va vitrajlarda! i suratlar “Injil”dan saxnalar, avliyo-anbiyolarni, tarixiy vokealarni, turli xunarmaidlar, kushlar va xayvonlarni aks zttirgailar. Me’morlar bilan yaxlit majmualar yaratgan rassomlar ijodi o’rta asr kishisining kuvonch va tanshshvlarini, ularning dunyoni borligicha xis etishi, mistik orzularini ifodaetgan.

Chyerkov inson anglaydigan narsalarning barchasi narigi dunyoning zaif nusxasi deb ta’kidpar, aynan shu iukgai nazarga asoslanib, hayotni san’atda namoyish etish xech kanday ahamiyatga molik emas, deb xisobladi. San’at fakat iloxiy, gayritabiiy narsalarga ishora sifatida xizmat qilishi lozim edi. Moddiy borlnk fakat ideal hayotning ramzi, shartli beligisi xisoblangan. Shunint uchun o’rta asr san’ati odatda ramzlar va allegoriyalarga gula, odamlar hayotda mujizani kutib yashar, natijada san’atda ham mujizani real borlik sifatida tasvirlar edilar.

Aim.uz