Orta arnawli bilimlendiriw ministirligi den sawliqti saqlaw ministirligi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M

ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW

MINISTIRLIGI

DEN SAWLIQTI SAQLAW MINISTIRLIGI

QARAQALPAQ MEDICINA INSTITUTI

__________________________________fakulteti

REFERAT

Tema:______________________________________

____________________________________________

Tayarlag’an: __________________

Qabillag’an: __________________

REJESI:

1. 
   Qan tamirlar sistemasina uliwma xarakteristika;
   
2. 
   Ju’rektin’ embrionalliq rawajalaniw da’wiri;
   
3. 
   Ju’rektin’ funktsional anatomiyasi, jas balalardag’i o’zgesheligi;
   
4. 
   Ju’rek anomaliyalar.
   

Angiologiya - tamirlar sistemasi haqqinda ta’liymat grangion (angio-tamir) so’zinen aling’an. Tamir sistemasi organizmde basqa organlar sistemasi siyaqli a’hmiyetli waziypani atqaradi. Tamirlar ishindegi suyiqliq kletka ha’m toqimalardin’ tirishiligi ushin kerek bolg’an barliq zatlardi jetkizip turadi.

Qan tamirlar sistemasi ju’rek arteriyalar, venalar ha’m kapillyarlar siyaqli quramali du’zilmelerden ibarat.

Ju’rek - qan tamirlar sistemasinin’ orayliq organi bolip, nerv garmonlar regulyatsiyasi ta’sirinde ba’rha’ I ta’rtipte qisqarip ha’m ken’eyip, organizmdegi barliq qandi ha’reketke keltiredi.

Barliq qan tamirlar 2 ge bo’linedi:

1. 
   Ju’rekten shig’ip organlarg’a baratug’in ha’m olarg’a qan jetkizip turg’an qan tamirlarg’a arteriyalar (hawa saqlayman) dep ataladi.
   

2. Kletkalardan, toqimalardan orayliq organ esaplang’an ju’rekshe qan alip keletug’in

tamirlardi bolsa venalar dep ataladi.

Arteriyanin’ diywali 3 perdeden ibarat:

ishki qabat - tunica mucosa

orta qabat - tunica muscularis

sirtqi qabat - tunica serosa biriktiriwshi talshiqtan ibarat.

Ju’rekten shig’atug’in arteriya qan tamirlari (aorta, o’kpe arteriyalari) oraydan uzaqlaskan sayin talalar, tarmaqshalar shig’arip, a’ste-aqirin kishireyip baradi ha’m jin’ishke arteriyalar ha’m kapillyarlarg’a aylanadi. Arteriola diywallari quraminda qisqariw kebiletine iye elementler bar. Bular sol jerdegi qan basimin ta’rtipke salip turadi. Usi jag’inan arteriolalar kapillyarlardan pariq qiladi. Kapillyarlar shash denesina usag’an qil tamirlar bolip, uzinligi 0,5 mm, ken’ligi 3-3,5 mikronga ten’. Sol sebepli olarda qan a’ste ag’adi, na’tiyjede kletkalar, toqimalar ha’m araliq zatlardin’ jasawi ha’m islewine za’rur kislorod ha’m de basqa zatlardin’ qaynap toqimalarg’a diffuziya joli menen o’tiwine imkaniyat jaratiladi.

Toqimalarg’a bolsa karbonat angidridti ha’m zat almasiwi na’tiyjesinde payda bolg’an basqa zatlardi kapillyarg’a beredi. Solay etip, arterial kapillyar tamirlar joqarg’i ha’m to’mengi qabat vena qan tamirin payda etedi ha’m ju’rektin, on’ bo’limshesine quyiladi. Qan on’ bolimsheden on’ qarinshag’a, onnan o’kpe arteriyalari arqali o’kpege baradi. O’kpe arteriyasi tarmaqlari pirovarinda kapillyarg’a aylanadi ha’m dem aliw alveolalari orap aladi. Kapillyarlar bolsa dem aliw protsessinde karbonat angidridti shig’aradi ha’m kislorodqa bayiydi. Kislorodqa bay bolg’an qan o’kpe venalari arqali ju’rektin’ shep bo’limshesine quyiladi. Onnan shep qarinshag’a o’tip aorta arqali joqarida aytilg’anday, pu’tin organizm boylap tarqaladi. Na’tiyjede organizmge tola qan aylaniw

shen’beri sistemasi payda boladi.

Qan aylaniw sistemasi 2 shen’berge bo’linedi:

1. U’lken qan aylaniw shen’beri.

2. Kishi qan aylaniw shen’beri.

1. U’lken qan aylaniw shen’beri ju’rektin’ shep qarinshasinan baslanip, aorta ha’m tarmaqlari arqali barliq toqimalarg’a, tola kletkalar ha’m araliq tamirlarg’a tarqaladi, son’ vena qan tamirlari bolip, ju’rektin’ on’ bo’limshesine qaytip quyiladi.

2. Kishi qan aylaniw shen’beri ju’rektin’ on’ qarinshasinan baslanip, o’kpe arteriyalari arqali o’kpege baradi, ol jerde qan kislorodqa toyinip 4 o’kpe venasi arqali shep ju’rek bo’lmeshesine quyiladi. Adam organizminde shama menen 150 milliard kapillyar bar bolip, olardan 300 trillioni kletkada zat almasiwin ta’miynleydi. Sol kapillyardi bir- birine qosqanda, uzinligi 100.000 kilometrge ten’ bolg’an «dizimshe» payda boladi, bul dizimshe jer ju’zin 2,5 ma’rte aylaniwg’a jeter edi. Qan tamirlar tu’rlishe tarmaqlanadi. Tiykarg’i stvoldan qaptal tamirlar shig’adi, yaki tiykarg’i stvol bir-birine ten’ kishkene eki stvolg’a bo’linedi. Bul dixotomiya dep ataladi. Ko’binese denedegi ha’r I organ o’z aldina ayirim qan tamir arqali qan menen ta’miynlenedi. Sonin’ ushin qan tamirlardi organlarg’a salistirip eki bo’lim:

1) Qan tamirlardin’ organlarg’a kiremen degenshe bo’limi ekstraorgan arteriyalarg’a bo’linedi.

2) Organlardin’ ishindegi tarmaqlang’an qan tamirlar intreorgan arteriyalarg’a bo’linedi.

Xirurgiyada qan tamirladin’ a’hmiyeti u’lken. Tarmaqlang’an qan tamirlar ekinshi bir qan tamirlari menen birigip anastomoz payda etedi. Ayirim jag’daylarda arteriya stvollari kolateriya tallar bermesten, birden bir qansha kapillyarlarg’a bo’linedi. Misali: Bu’yrek arteriya stvoli arteriya kapillyarlardi orayin payda etedi. Geyde tiykarg’i qan tamirlar ziyanlansa yaki kesellense (tesigine tromb tig’ilip qalg’anda) qan tamirdin’ periferik bo’limine barmay qaladi. Bunday jag’dayda ol jer kollaterial qan tamirlari ha’m anastomozlar arqali qan menen ta’miynlenedi. Arteriya menen vena tamirlari ba’rha’ birge jaylasadi. U’lken arteriyalar ko’binese bir vena menen, kishi arteriyalar eki vena menen birge jo’neledi. Arteriya ha’m vena tamirlari nerv tamirlari menen birge jo’nelip sirtinan fastsiya menen oraladi, qan tamirlar nerv tutamin payda etedi.

Qan tamirlardin’ diywali u’sh qabattan turadi.

1) Sirtqi qabati elastik biriktiriwshi toqima.

2) Orta qabati qalin’iraq du’zilgen bolip eki qabat bulshiq et talalarinan ibarat.

3) Ishki qabati sirtqi qabatina uqsas elastik biriktiriwshi toqima endoteliy den du’zilgen.

Vena qan tamirlari arteriya qan tamirlarinan diywalinin’ juqalig’i menen endo liteyden payda bolg’an yarimaysiman klapanlardin’ boliwi menen parq qiladi.

Arteriya qan tamirlari diywalinin’ du’zilisine qarap eki tu’rge bo’linedi. Elastik talalari ko’birek bolg’an tamirlar (aorta, o’kpe arteriyasi) elastik tiptegi tamirlar, muskul qabati ko’birek bolg’an arteriyalar muskul tiptegi arteriyalar dep ju’ritiledi. Qan tamirlar juqa biriktiriwshi toqima menen qaplang’an boladi diywallarin o’zine ta’n arteriya ha’m vena tamirlari qan menen ta’miynleydi. Bunda basqa tamirlardin’ orayliq nerv sistemasina baylanisli nerv talalari ha’m retseptorlari boladi.

Retseptorlar tiyisli qan tamirlardin’ ishin ta’rtipke saliw funktsiyasina atqaradi. Kapillyar mikrotamirlardin’ tiykarg’i buwini bolip, zat almasiwi sol jerde ju’z beredi.

Kapillyar diywali tek bir qabat endoteliy kletkalardan ibarat, muskul kletkalari bolmaydi. Endoteliy u’stin bazal perde orag’an. Barliq kapillyar bir waqitta islemeydi, sonin’ ushin funktsional jaqtan kapillyar u’sh gruppag’a bo’lingen.

1) islep turg’an kapillyar, bulardan ko’p barliq elementleri menen ag’ip turadi.

2) plazmatik kapillyarlar, ishinde tek qan zardabi (formali elementlersiz) ag’ip turadi.

3) jabiq kapillyarlar, bular islemey turg’an kapillyarlar.

Ishki ha’m sirtqi ta’sirler sebepli islep turg’an kapillyarlar plazmatik yaki jabiq kapillyarlarg’a o’tip turiwi mu’mkin. Misali: qan tamirlardi qan ken’eytiriwshi da’riler ta’sirinde ashiq (islep turiwshi) kapillyarlarg’a 2-4 ma’rte ko’beyiwi ya’ki qurg’aq awqat jelingende islep turg’an bu’yrektegi qan tamir koptakchalari 60 dan 30% ke shekem kishireyiwi mu’mkin.