O’rganishning zamonaviy konsepsiyalari va pedagogik texnologiya turlari. Reja

Mavzu: O’rganishning zamonaviy konsepsiyalari va pedagogik texnologiya turlari.
Reja:

1. 
   Bolaning kognitiv rivojlanish nazariyasi ( J. Piyaje)
   
2. 
   Pedagogik texnologiya turlari.
   

Piyaje nazariyasi quyidagilarni taklif qiladi bolaning kognitiv rivojlanishi u to’rtta universal va sifat jihatidan farq qiluvchi umumiy bosqichlarda yoki davrlarda sodir bo’ladi. Har bir bosqich bola ongida nomutanosiblik yuzaga kelganda paydo bo’ladi va u boshqacha fikrlashni o’rganib moslashishi kerak.
Piyagetning bolalar tafakkuri qanday ishlashini aniqlash usuli kuzatish va moslashuvchan savollarga asoslangan bo’lib, javoblarni talab qilgan. Masalan, u to’rt yoshli bolaning tangalar yoki gullar ketma-ket joylashtirilsa, ular birlashtirilgandan ko’ra ko’proq ekanligiga ishonishini qanday kuzatgan. U qilgan ko’plab dastlabki tadqiqotlar farzandlari bilan bo’lgan.
Ushbu muallifning fikriga ko’ra, inson atrof-muhit bilan aloqa qilganda harakat qiladi. Unda amalga oshiriladigan harakatlar jismoniy va aqliy harakatlarni muvofiqlashtiradigan sxemalarda tashkil etilgan. Faqatgina reflekslardan sensimotor sxemalarga, keyinchalik operatsion tuzilmalarga, ko’proq qasddan, ongli va umumlashtiriladigan xarakterga ega bo’lgan evolyutsiya mavjud.
Uning nazariyasi, psixologiya sohasida olib borilgan eng boy va chuqur ishlab chiqilgan fikrlardan biri, kognitiv-evolyutsion modellar doirasiga kiritilgan.Ushbu modellar 18-asrda Jan-Jakues Russo tomonidan ishlab chiqilgan yozuvlardan kelib chiqadi. Bu erda inson taraqqiyoti atrof-muhitning kam ta’siriga ega yoki umuman ta’sir qilmasdan sodir bo’lgan degan fikrlar mavjud edi, ammo hozirgi paytda ular atrof-muhitga ko’proq e’tibor berishmoqda. Asosiy g’oya shundan iboratki, bola o’z bilimini yoki aqlini rivojlantirish va tashkil etish asosida o’zini tutadi.
Piaget o’zining bilim bosqichlari nazariyasini rivojlanishni organik nuqtai nazardan ko’rib chiqadi, ya’ni bolalar o’z dunyosini tushunishga va harakat qilishga harakat qilishlarini ta’kidlaydi. Ushbu nazariya o’sha paytda kognitiv inqilobni keltirib chiqardi.Ushbu tuzilmalar atrof-muhit talablariga javob beradigan muvozanatni topish uchun harakatlarni yoki yangi vaziyatlarni o’zlashtirish yoki joylashtirish funktsiyalari orqali haqiqatni faol ravishda tashkil etish usulini anglatadi.Inson taraqqiyotini kognitiv funktsiyalar va tuzilmalar nuqtai nazaridan ta’riflab, ongning tarkibiy va funktsional jihatlari o’zaro bog’liqligini va funktsiyasiz tuzilish yo’qligini va tuzilmasdan funktsiya mavjud emasligini ko’rsatishga harakat qilish mumkin edi.
Shuningdek, u kognitiv rivojlanish bosqichma-bosqich pastga va orqaga qaytariladigan va rasmiy ruhiy tuzilmalar faoliyatiga o’tib borgan deb o’ylagan.Piyaget bolaning kognitiv rivojlanishi to’rtta umumiy bosqichda yoki universal va sifat jihatidan turli davrlarda sodir bo’lishini taklif qildi. Har bir bosqich bola ongida nomutanosiblik yuzaga kelganda paydo bo’ladi va u boshqacha fikrlashni o’rganib moslashishi kerak. Aqliy operatsiyalar oddiy sezgir va harakatlantiruvchi harakatlar asosida o’rganishdan mavhum mantiqiy fikrlashga rivojlanadi.
Bola o’z bilimlarini rivojlantiradigan Piaget tomonidan taklif qilingan bosqichlar quyidagilar: 0 dan 2 yoshgacha bo’lgan sensorimotor davr; 2 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan operatsiyadan oldingi davr; 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan aniq operatsiyalar davri va 12 yoshdan boshlab rasmiy operatsiyalar davri.
Ta’lim–tarbiya mazmuni,maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda.Hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari ulardan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimlar, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi ta’lim-tarbiya sohasida ham so`nggi yillarda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim-tarbiya amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan, va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o`z o`rniga ega bo`lgan keng ko`lamli serqirra tushunchadir. Pedagogik texnologiyada ishlab chiqarish sohalaridagi turli texnologiyalardan farqli ravishda ishlov beriladigan material o`quvchi (ta’lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari bo`lib, ularga o`qituvchi, tarbiyachi tamonidan ma’lum maqsadlarga erishish yo`lida har turli ta’sirlar o`tkaziladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o`rtalarida AQSHda paydo bo`lib, 1940-50 yillar o`rtasigacha «Ta’lim texnologiyasi» deb yuritilib kelgan va bu ibora texnika vositalaridan foydalanib o`qitishga nisbatan qo`llanilgan. 50-60 yillarda programmalashtirilgan ta’lim nazarda tutilgan, 70- yillarda «pedagogik texnologiya» iborasi qo`llanilib u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o`quv jarayonini bildirgan.1979 yilda AQSHning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan Pedagogik texnologiyani kompleks, integrativ jarayon deb asoslangan va 80- yillarning boshidan esa pedagogik texnologiya deb ta’limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan.Hozirda bu tushunchaga quyidagi turli ta’riflar berilgan:
Texnologiya – biror ishda, san’atda, mahoratda qo`llaniladigan usullar, yo`llar yig`indisi. (Izohli lug`at).
Texnologiya – ishlov berish, ahvolni o`zgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati metodlar yig`indisi. (V.M.Shepel).
Pedagogik texnologiya – Bu o`qituvchi (tarbiyachi)ning o`qitish (tarbiya) vositalari yordamidao`quvchi ( talaba)larga muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta’sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayondir. (N.Saydaxmedov ).
Pedagogik texnologiya – o`qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo`llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig`indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psixologik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi;u pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat ( B.T.Lixachev).
Pedagogik texnologiya – texnika resurslari, odamlar va ularning o`zaro ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallshtirish vazifasini qo`yuvchi o`qitish va bilimlarni o`zlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qo`llash va aniqlashning tizimli metodi. (YUNESKO).
Pedagogik texnologiya – bu o`qitishga o`ziga xos yangicha (innovatsion) yondashuvdir.U pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi, texnokratik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko`chirilgan tasviri, ta’lim jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi.( B.L.Farberman)
Ushbu aytilganlar asosida pedagogik texnologiyaning quyidagi eng qisqa va umumlashtirilgan ta’rifini keltirishimiz mumkin:
“Pedagogik texnologiya – barkamol insonni shakllantirish faoliyati”.
Shu bilan birga pedagogik texnologiyaning keng ko`lamli, serqirra tushuncha ekanligini hisobga olgan holda uning quyidagi yana bir nechta ta’riflarini keltirishimiz mumkin.
Pedagogik texnologiya – axborotlarni o`zlashtirish, ulardan amalda foydalanish, ulardagi yangi ma’no-mazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli bog`liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o`rgatish jarayonidan iborat.
Pedagogik texnologiya – bu o`z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo`yuvchi, butun o`qitish va bilimlarni o`zlashtirish jarayonini texnik resurslar va odamlarning o`zaro munosabatlarini hisobga olgan holda yaratish, qo`llash va aniqlashning tizimli metodidir.
Pedagogik texnologiya turlari. Pedagogik texnologiyalar uzluksiz ta’lim turlari, ta’lim sohalari hamda ayrim belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi. Uzluksiz ta’lim turlari bo`yicha maktabgacha ta’lim, boshlang`ich ta’lim, tayanch ta’lim, maktabdan tashqari-qo`shimcha ta’lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, qayta tayyorlash va malaka oshirish ta’limi pedagogik texnologiyalariga bo`linadi. Shu bilan birga, ta’lim sohalari bo`yicha ona tli, xorijiy tillar, adabiyot, ijtimoiy, tabiiy, aniq fanlar, san’at, sport, texnika, texnologiya, amalaiy fanlar, kasb-hunarlar, maxsus ta’lim pedagogik texnologiyalari mavjud.
Hozirda mavjud bo`lgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga qarab turlarga ajratiladi. Bu belgilar haqida gapirishdan oldin shuni eslatib o`tishimiz kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks xarakterga ega bo`lib, u faqat bittagina omildan, metoddan, tamoildan foydalanmaydi. Ya’ni quyida keltiriladigan turlarigagina xos bo`lgan monotexnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir pedagogik texnologiyada asosiy e’tibor ta’lim jarayonining u yoki bu tomoniga qaratilishi natijasida ularni shu belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi.
Bilish faoliyatini boshqarish bo`yicha pedagogik texnologiyalar turlari:
Klassik ma’ruza;
Texnika vositalari yordamida o`qitish;
Maslahatchilik tizimi;
Darslik bo`yicha o`qitish;
Kichik guruhlar tizimi;
Kompyuter yordamida o`qitish
Repetitorlik tizimi;
Dasturlashtiriladigan boshqaruv.
Ta’lim oluvchiga yondashuv turi bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagicha nomlanadi:
Avtoritar;
Didaktik yo`naltirilgan;
Ijtimoiy yo`naltirilgan;
Antropologik yo`naltirilgan;
Pedagogik yo`naltirilgan;
Shaxsga yo`naltirilgan;
Insonparvarlikka va shaxsga yo`naltirilgan;
Hamkorlik texnologiyalariga yo`naltirilgan;
Erkin tarbiyaga yo`naltirilgan;
Ezoterik ta’lim va tarbiyaga yo`naltirilgan.
Qo`laniladigan asosiy metod bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:
Dogmatik, reproduktiv metod ;
Tushuntirish, ko`rgazmali;
Rivojlantiruvchi ta’lim;
Muammoli, izlanishli;
Ijodiy metod;
Dasturlashtirilgan ta’lim metodi ;
Dialogli metod;
O`yin metodi ;
O`z-o`zini rivojlantiruvchi ta’lim metodi;
Axborotli ( kompyuterli) ta’lim metodi
Tashkiliy shakllariga ko`ra pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga bo`linadi:

Hozirgi an’anaviy ta’lim;

Shaxsga yo`naltirilgan pedagogik jarayon asosidagi pedagogik texnologiyalar;
O`quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar;
O`quv jarayonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi pedagogik texnologiyalar;
Materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi pedagogik texnologiyalar;
Xususiy fanlar pedagogik texnologiyalari;
Alternativ texnologiyalar;
Tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar;
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalri;
Mualliflik maktablari pedagogik texnologiyalari;
Texnologiyalarni loyihalash va o`zlashtirish texnologiyalari.
Bundan tashqari shaxsning xususiyat va sifatlari tarkibiga yo`naltirilganlik bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:
Fanlar bo`yicha bilim, ko`nikmalarni shakllantirishga yo`naltirilgan –axborot texnologiyalar;
Aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga yo`naltirilgan –operatsion texnologiyalari;
Estetik va axloqiy munosabatlar sohasini shakllantirishga yo`naltirilgan emotsional-badiiy va emotsional axloqiy texnologiyalar;
Shaxsning o`z-o`zini rivojlantirish mexanizmlarini shakllantirishga yo`naltirilgan o`z-o`zini rivojlantirish texnologiyalari;
Ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo`naltirilgan –evristik texnologiyalar;
Amaliy faoliyat sohasini rivojlantirishga yo`naltirilgan amaliy texnologiyalar.
Pedagogik texnologiyalarni quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi:

Qo`llash darajasiga ko`ra;

Falsafiy asosiga ko`ra;
Asosiy rivojlantiruvchi omiliga bo`yicha;
O`zlashtirish konsepsiyasi bo`yicha;
Shaxsiy belgi-sifatlariga ko`ra yo`nalganligi bo`yicha;
Mazmun xususiyatlari bo`yicha
Bolaga yondashuv bo`yicha;
Ko`p qo`llanilgan metodlari bo`yicha;
Ta’lim oluvchilar toifalari bo`yicha.
Pedagogik texnologiya bilan metodika orasidagi farq
Hozirgi kunda pedagogik texnologiya haqidagi aniq tushuncha va tasavvurlar birmuncha kamligi tufayli, uni xususiy metodikalar bilan deyarli tenglashtirish hollari uchraydi.Aslida esa ular orasida jiddiy farqlar mavjud bo`lib, quyida ular haqida qisqacha bayon qilinadi.
Pedagogik texnologiya – o`quvchini mustaqil o`qishga, bilim olishga, fikrlashga o`rgatishni kafolatlaydigan jarayondir.
Metodika – o`qituvchining bilimi, ko`nikmasi mahorati, shaxsiy sifatlari, temperamentiga bog`liq bo`lib, ma’lum shaxs o`qituvchi uchun qulay bo`lgan o`qitish usullari va yo`llari majmuadir. U alohida metodikalarga ajratiladi. Pedagogika fani ma’lum o`quv fanlarini o`qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, arifmetika metodikasi va shu kabilar.