O'rganish zarurligini, har qanday iqtisodiy xulosa universal bo'lmasligini, shu bois ularning amal qilish xususiyatlarini to'g'ri tushinishda muhim ahamiyat kasb etadi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

MAKTAB MENEJMENTI YO’NALISHI
2-KURS TALABASI
ALLAYOROVA HULKAROYNING
“IQTISODIY” FANIDAN
TAYYORLAGAN
Mustaqil ishi.

BAJARDI: ALLAYOROVA HULKAROY

TEKSHIRDI:

IQTISODIY TALIMOTLAR TARIXI FANINING

PREDMETI VA O'RGANISH USULI

Reja:
1. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining ahamiyati

2. Iqtisodiy ta'limotlar tarixini o'rganishda davrlash
tizimidan foydalanish
3. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanining predmeti va o'rganish uslublari
1.1. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanining ahamiyati va uning maqsadi
Bozor munosabatlarini rivojlantirish jarayonida iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fani insonlarning iqtisodiy bilim saviyasini oshirish, iqtisodiy fikr, g'oya, nazariyalarning kelib chiqish tarixini, ularning mohiyatini, iqtisodiy maktablar, hozirgi zamon iqtisodiy yo'nalishlari, ularning asosiy qoidalarini yaxshi bilish, har bir nazariyaning o'ziga xosligini, uning asosiy tomonlarini, nazariya bilan amaliyotni bir-biriga bog'lab
o'rganish zarurligini, har qanday iqtisodiy xulosa universal bo'lmasligini, shu bois ularning amal qilish xususiyatlarini to'g'ri tushinishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi davrda iqtisodiyot har bir inson hayotiga jo'shqinlik bilan kirib bormoqda va odamlar iqtisodiyot to'g'risida imkoni boricha ko'proqbilishgaintilmoqdalar. Bundan ummon kabi keng iqtisodiyot fanini o'rganishni nimadan boshlamoq kerak, degan savol tug'ilishi tabiiy.
Iste‘molchilar xohishlari odatda, chegaralanmagan va cheksizdir, ammo resurslar (odatda yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik layoqati) cheklangandir. Tanqislik muammosini hal qilish uchun cheklangan iqtisodiy resurslarni cheklanmagan muqobil variantlar (xohish-istaklar) o'rtasida adolatli taqsimlaydigan ijtimoiy mexanizm zarur. Bunday taqsimot bir tarafdan iste‘molchi istaklarini kamaytirishi va cheklashi kerak, ikkinchi tomondan esa iqtisodiy resurslar va
ne‘matlarni yetkazib berishni ko'paytirishi kerak.1 Shifokor davolanuvchini tuzatishni uning kasallik tarixidan boshlagani kabi iqtisodiyotni o'rganishni ham tarixdan boshlash zarur. Albatta, bugungi va ertangi kun muammolarini to'la hal etishda o'tganasr iqtisodchilaridan barcha savollarga tayyor javob topish qiyinligi aniq, ammo o'tgan donishmandlarning fikr-mulohazalari hozirgi va kelajak to'g'risida to'g'ri xulosa chiqarish uchun yaxshi imkoniyat beradi. Aniqrog'i velosipedni qayta kashf qilishga hojat qolmaydi,
tarixiy tajriba shunisi bilan ham qimmatlidir.
Iqtisodiyot insonning tarixi kabi qadimiydir. Iqtisodiyotga oid fikr, g'oya, qarash, nazariya va ta‘limotlar ham ko'p ming yillik tarixga ega. Lekin ularning asosiy qismi yozuv paydo bo'lganidan so'ng, yozma manbalardan bizgacha yetib kelgan. Bu manbalar, ulardagi g'oyalar, avvalo, insoniyatning muqaddas mulkidir, uni topish, o'rganish va
kelajak uchun saqlash savobli bo'lsa, ulardagi nodir fikrlarni hayotga tatbiq etish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etishi bilan birga katta tarbiyaviy ahamiyatga ham egadir.
Iqtisodiyot baynalmilal hodisa bo'lib, uning oldida turgan vazifalar barcha xalqlar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha natijalarga erishganlar. «Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanida ayrim olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g'oya, qarash, nazariya, qonun, ta‘limot, konsepsiyalarining tarixiy rivojlanishi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqtayi nazaridan tadqiq etiladi. «Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi» fanini o'rganish manbalari turli-tuman bo'lib, qadimgi arxeologik topilmalar, moddiy ne‘matlar, qoya va bino devorlaridagi rasmlar, chizmalar va xalq og'zaki ijodi namunalari muhim ahamiyatga ega. Ammo bu fanning eng muhim manbalari bo'lgan qo'lyozmalar, davlat arboblari, olim, donishmand, mutafakkirlarning yozib qoldirgan kitoblari hal qiluvchi o'rinni egallaydi. Jahon iqtisodiy tafakkurida qadimgi qo'lyozmalar o'ta ahamiyatlidir. Masalan, O'zbekiston fanlar akademiyasi sharqshunoslik institutida arab, fors, qadimgi turk tillarida yozilgan yigirma besh mingdan ortiq qo'lyozma mavjud. Lekin bu qo'lyozmalarni o'rganishda ma‘lum obyektiv va subyektiv kamchiliklar mavjud. Xuddi sutning qaymog'ini olish oson bo'lganidek, bu qo'lyozmalardagi ensiklopedik g'oyalardan muhimlarigina o'rganilgan, iqtisodiyot tafakkuri bilan
bog'liq bo'lgan materiallar hali o'z tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Bu fanning maqsadi avvalgi ortodoksal g'oyalar zamonaviy iqtisodiy nazariyaning mazmuni va predmetiga qo'shgan hissalarini va shu bilan birga ortodoksal bo'lmagan boshqa g'oyalarning zamonaviy
iqtisodiy ta‘limotlarning shakllanishidagi ahamiyatini ko'rsatgan holda iqtisodiy nazariyaning asrlar davomida shakllanishini tasvirlab berishdir.chiquvchi umumiy xulosalar hamda alohida olingan g'oyalarning rivojlanishi orqali iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni shakllantirishdagi ahamiyatini ko'rsatib o'tishimiz zarur

.
1.2. Iqtisodiy ta‟limotlar tarixini o„rganishda davrlash tizimidan foydalanish Taniqli iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqtisodiy g'oyalar o'z davri va vujudga kelish joyining mahsuli bo'lib, ular bilan

chambarchas bog'langandir, bu g'oyalarni ular tushuntirib berayotgan dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas, bu dunyo esa doimo o'zgarishda bo'ladi, agar bu g'oyalar o'z maqsadlariga to'la javob berishni ko'zlasalar, doimo shunga mos ravishda o'zgarib turishlari kerak», deb yozgan edi.
Kapitalistik bozor munosabatlari davrida xo'jalik va ijtimoiy hayotda baynalmilallik (internatsionalizm) kuchayganligi tufayli iqtisodiy fikrning rivojlanishi ham yagona jahon jarayoniga aylana
boshladi. Oqibatda klassik iqtisodiy maktab asoschilari V.Petti, A.Smit va D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida butun jahonga ma‘lum bo'ldi, vaholanki, undan avvalgi ko'pgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda ko'pchilikka ma‘lum bo'lmasdan «O'lik mol» sifatida
yotgan. Tanlov tushuntirib berishni talab qiladi, shuning uchun tanlov jarayonining mavhumligi tarixchilarning xatosini, oldindan ma‘lum yozuvchihga moyilligini va ularning yozuvchilarni tanlash mezonini
yashiradi. Bizning kamchiliklarimizdan biri bu munozarani yaxshi ko'rishimizdir. Biz murosadan ko'ra bahsni ko'proq yaxshi ko'ramiz. Yana bir kamchiligimiz bu “1000 gul ochilishiga imkon berish” yondashuvimizdir, ya‘ni biz kichkina urug'dan qanday go'zallik paydo bo'lishini tasavvur ham qila olmaymiz. Bu xatoliklar ushbu kitobda hisobga olingan, shuning uchun u boshqa kitoblardan biroz farq qiladi.
G'arb mamlakatlarida yuzaga kelgan «Ekonomiks» va boshqa tadqiqotlar barchaning diqqat-e‘tiborini jalb qilmoqda. Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g'oya, qarash, konsepsiya, nazariya, ta‘limotlar vujudga kelganligi aniq.
Ularning barchasini to'la o'rganish alohida mavzu, maxsus muammo.
Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar olib borish, tahlil etish vaumumlashtirib e‘lon qilish zarur, bu yaqin kelajak vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin.
Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g'oyalarni ma‘lum tizimga solish va shu asosida o'rganish maqbuldir. O'tgan davr hodisalari va g'oyalarini hozirgi zamon qarashlari «qolipi»ga zo'rma zo'raki kelishtirish, moslashtirsh mumkin emas. Bu tarixni vulgar zamonaviylashtirishga, o'rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi.
Merkantilizm – jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat bo'lib,
u savdoda, «asosan tashqi savdoda paydo bo'ladi va ko'payadi», deb tushuntiradi. Merkantilizm – italyancha «mercante» so'zidan olingan bo'lib, «savdogar» ma‘nosini anglatadi. Bu oqimning namoyondalari Uil Stafford, Tomas Men, Antuan Monkretyen, Jon Lou, Gaspar Skaruffi va boshqalar.
Fiziokratlar — jamiyatning boyligi qishloq xo'jaligida vujudga keladi, degan g'oyani ilgari suradilar. Bu ta‘limotning asoschisi Fransua Kene (1694-1774) hisoblanadi. Klassik siyosiy iqtisod - boylik faqat qishloq
xo'jaligida emas, balki sanoat, transport, qurilish
va boshqa sohalarda ham yaratilishini isbotlab berdi.
Petti (1623-1686) boylikning manbayi yer va mehnat ekanligini E‘tirof etgan. «Mehnat boylikning otasi, yer uning onasi», degan ibora unga tegishlidir. A.Smit «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to'g'risida tadqiqot» (1776-y.) asarida talab va taklif asosida shakllanadigan erkin narxlar asosida bozor o'z-o'zini tartibga solishi («ko'rinmas qo'l») g'oyasini ilgari suradi. Insonni faollashtiradigan asosiy rag'bat shaxsiy manfaatdir, deb ko'rsatadi. D.Rikardo foydaning yagona manbayi mehnat ekanligini ko'rsatadi. Sismondi (Jon Sharl Leonard Simon de Sismondi) kapitalistik iqtisodiy mexanizmnitanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo'lida ijtimoiy mexanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan bo'lmog'i lozim, deb ko'rsatadi.
Sotsial-utopistlar (A.Sen-Simon, Sharl Fure, Robert Ouen) kapitalizmni tanqid qilib, xususiy mulkchilikni yo'q qilish, ishlab chiqarish, taqsimot va iste‘molni qayta tashkil etish va adolatli tuzum
(industrial jamiyat, garmonik jamiyat, kommunizm) o'rnatish talabi bilan chiqadilar. Marksizm jamiyat taraqqiyotiga tabiiy tarixiy jarayon, deb qarab,
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi va boshqasi bilan almashinishi sabablari to'g'risidagi ta‘limotni hamda qo'shimcha qiymat nazariyasini yaratadi.
Marjinalizm vakillari (marjinal-me‘yoriy, qo'shilgan) — tovar nafliligi, qo'shilgan mehnat yoki resurs unumdorligining pasayib borishi nazariyalarini ishlab chiqqan. Keyingi tovar nafliligining kamayib borish
qonuni bu oqimning asosiy prinsipi hisoblanadi. Shunga ko'ra narx xarajatga bog'liq bo'lmay, keyingi naflilik asosida belgilanadi. Karl Menger, Fridrix fon Vizer, Eigen fon Bem-Baverk, Uilyam Stenli Jevons marjinalizm asoschilari hisoblanadi. Neoklassik maktab (asoschisi Alfred Marshall)- bozor iqtisodiyoti
sharoitida davlatning aralashuvini cheklash g'oyasini ilgari suradi. Bozor mexanizmining buzilishi monopoliyalar vujudga kelganda ham yuz berishini ko'rsatadi. Funksional bog'lanish g'oyasini asoslaydi,
bozor bahosini belgilovchi omillar talab va taklifdan iborat, deb hisoblaydi. Bu maktab vakillaridan L.Valras umumiy iqtisodiy muvozanatlik modelini ishlab chiqishga, I.Shumpeter esa iqtisodiy tizimlar o'zgarishining ichki kuchlarini ko'rsatib berishga harakat qilgan hamda iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik, degan xulosaga kelgan. Keynschilik – rivojlangan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solib turish zarurligini asoslashga qaratiladi. Jon Meynard Keyns «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936) nomli kitobida bunday tartibga solish yalpi talabga hamda shu orqali
inflyatsiya va bandlikka ta‘sir ko'rsatishini asoslaydi.
Neoliberalizm (F.Xayek, L.Erkard) – davlatning iqtisodiyotga aralashuvini eng kam darajaga keltirishga, e‘tiborni xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratish lozimligini uqtiradi. Monetarizm – (M. Fridman) iqtisodiyotni boshqarishni pul muomalasini tartibga solish orqali amalga oshirish mumkinligini asoslab
b
eradi.
Institutsionalizm- tarafdorlari (T.Veblen, J.Gelbreyt) fikriga ko'ra xo'jalik yurituvchilar o'rtasidagi munosabatlar nafaqat iqtisodiy, balki noiqtisodiy omillar ta‘sirida vujudga keladi. Shu sababli iqtisodiyotga muassasaviy o'zgarishlar orqali ham ta‘sir ko'rsatish mumkin. Taniqli davlat arbobi Uingston Cherchill(1874-1965) «Qayerga borishimizni bilish uchun qayerdan chiqqan ekanligimizni bilishimiz
kerak», deb aytgan edi. Bu g'oya nihoyatda ahamiyatli bo'lib, bosib o'tilgan yo'lni to'g'ri baholash va kelajak istiqbolini ko'zlash haqida fikr yuritishga undaydi.
Iqtisodchilarning tadqiqotlaridagi asosiy bosh g'oya jamiyat, insoniyat, ayrim shaxslarning boyligi masalasidir. Maqsad bir, lekin unga eltadigan yo'llar nihoyatda xilma-xil ekanligini ko‗ramiz. Ilk
kapitalistik munosabatlar vujudga kelgan davrgacha (XV asr) bo'lgan iqtisodiy g'oyalardagi umumiylik shundan iboratki, barcha
donishmandlar va ularning yozgan asarlarida mehnat va yer boylikningasosiy manbayi ekanligi turli yo'llar bilan talqin etiladi, ularda ishlab chiqarish sohasi asosiy, deb hisoblangan. XVII asr oxirida (qisman XVIII asr boshlarida) yangi iqtisodiy ta‘limot – merkantilizm vujudga keldi. Merkantilizm to'g'risida qisqa ma‘lumot beradigan bo'lsak, uning mohiyati iqtisodiy siyosatda
mamlakatda va davlat xazinasida nodir metallarni ko'proq to'plash, nazariyada esa sohadagi (savdo, pul oboroti) iqtisodiy qonuniyatlarni tadqiq qilishdir (bu avvalgi davrdagi g'oyalardan keskin farq qiladi).
Keyingi muhim o'zgarish, bu klassik iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir (XVIII asr). Bu iqtisodiy ta‘limot ichida fiziokratizm ham vujudga keldiki, uning umri uncha uzoq bo'lmadi. Klassik maktab g'oyalari hozirgi davrda ham turli shakllarda qayta namoyon bo'lmoqda (neoklassik, liberal, neoliberal, …). Marks nomi bilan bog'liq bo'lgan marksizm ta‘limoti (nobozor iqtisodiyot) ham tarixda muhim o'rinni egallaydi. Hozirgi davrda bu ta‘limot to'g'risida imkoni boricha
gapirmaslikka va ayniqsa, yozmaslikka harakat kuchayib bormoqda, ko'proq uning salbiy tomonlarini tilga olish «moda» ga kirgan. Bunda
«jon» bor albatta. 1917-yili Rossiyada boshlangan marksizmni hayotga tatbiq etish jarayoni samarasiz tugadi. Keyinchalik shu yo'lga o'tgan bir necha
mamlakatlarda ham eksperiment samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu saboq juda muhim, shu sababli uni chetlab o'tish
adolatdan emas, deb hisoblaymiz. Utopik sotsialistlar va markschilarning iqtisodiy g'oyalari ham o'rganilishi zarur.
Ko'pgina iqtisodiy g'oyalar obyektiv xo'jalik amaliyoti bilan chambarchas bog'liq. Ko'pgina olimlar avvallari (hozir ham uchrab turadi) o'z qarashlarini mutlaq bekami-ko'st deb ko'rsatishga uringanlar.
Albatta, «abadiy» qonuniyatlar ham mavjud bo'lib, ularni istalgan
tizimda kuzatish mumkin, ammo ko'p hollarda olimlar bugungi
haqiqatning tarixiyligini ilg'ab olishga har doim ham qodir emas.
Ijtimoiy yo'nalish tarafdorlari ham o'z metodologiyalariga ehtiyotlik bilan yondashishlari zarur. Bunday ehtiyotkorlik uchun diduktiv va
induktiv yo'nalishlar o'rtasidagi yoki abstrakt nazariy modelni qo'llab quvvatlovchilar va ko'proq tarixiy tasvirlash yo'nalishiga xayrixohlik bildiruvchilar o'rtasidagi qarama-qarshiliklarn o'rganish va har bir
metodologiyadan foydalanishning yaxshi va yomon taraflarini tushunish maqsadga muvofiqdir
Yana bir muhim masala ustida to'xtalib o'tishni lozim, deb o'ylaymiz, ya‘ni avval yuzaga kelgan iqtisodiy g'oyalarga shu kun bilan
baho beriladi va odatda ilgarigi g'oyadagi «xato» va «kamchiliklar» aniqlanib, yangi g'oyaning undan afzalligi «isbotlanadi».
Bunda dialektik mantiq bor albatta, lekin yuqorida ta‘kidlanganidek avvalgi g'oyalar tufayli odatda yangi g'oyalar yuzaga keladi, shuning uchun bu g'oya «yaxshi», unisi «yomon» kabi baholash adolatdan
bo'lmaydi. A.Smitning mashhur asarida o'zidan avvalgi davrda yuzaga kelgan antik dunyo, merkantilizm, fiziokratizm ta‘limotlari tahlil etilgan,
Yevropaning iqtisodiy tarixi sinchiklab o'rganilgan va yangi g'oya vujudga kelgan.
Yana bir qiziqarli holat shuki, biz uchun iqtisodchi bo'lgan shaxslarning ko'pchiligi kasb-kori, mutaxassisligi bo'yicha boshqa soha
sohiblari yoki davlat arboblari bo'lganlar.
Masalan, klassik maktab asoschisi V.Petti terapevt-shifokor,
P.Buagilber huquqshunos-sudya, fiziokrat F.Kene jarroh, B.Mandevil va
A.Smitlar faylasuf bo'lishgan. Bunday misollarni ko'plab keltirish
mumkin, ammo biz ularni asosan iqtisodchilar, deb bilamiz.
1.3. Iqtisodiy ta‟limotlar tarixi fanining predmeti va
o„rganish uslublari
―Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi‖ fani iqtisodiy fanlar tizimida alohida
o'rin tutadi. U mustaqil fan sifatida iqtisodchi mutaxassislarni
tayyorlashda, ularning iqtisodiy bilim, malakasini oshirishda katta rol
o'ynaydi.
―Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi‖ fani barcha ijtimoiy fanlar, ayniqsa,
―Iqtisodiyot nazariyasi‖, ―Mikroiqtisodiyot‖, ―Makroiqtisodiyot‖,
―Siyosatshunoslik‖ fanlari bilan bevosita uzviylikda o‗rganiladi.
―Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi‖ fani ayniqsa, ―Iqtisodiyot nazariyasi‖
fani bilan bevosita bog‗liq.
―Iqtisodiyot nazariyasi‖da asosan, eng muhim iqtisodiy
kategoriyalarning so‗nggi davr uchun tahlili beriladi. ―Iqtisodiy
ta‘limotlar tarixi‖ fani kishilik jamiyati taraqqiyotining turli
bosqichlarida ilgari surilgan iqtisodiy qarash, g'oya, nazariya va
ta‘limotlarni, ularning o'ziga xos xususiyatlarini hamda umumiy
tomonlarini tarixiy nuqtayi nazardan tadqiq etadi.Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi fanini o'rganish orqali insonning ilmiy
dunyoqarashi o'zgaradi, uning intellektual rivojlanishini rag'batlantiradi va ularning eng qiziqarli mashg'ulotiga aylanadi. Iqtisodiy
ta‘limotlar tarixi asrlardan beri har bir davlatning iqtisodiy siyosatini
asoslab kelgan, uning muvaffaqiyatli rivojlanishiga sabab bo'lgan.
“Iqtisodiy ta‟limotlar tarixi” fanining o„rganish predmeti –
iqtisodiy jarayonlarga bo'lgan iqtisodiy qarashlar evolyutsiyasi,
iqtisodiy g'oya va nazariyalarning shakllanish, rivojlanish qonuniyatlari
va ularning almashinuvining tarixiy jarayoni hisoblanadi.
Iqtisodiy ta‘limotlarning vujudga kelishi va rivojlanishi tahlili
yozuv ixtiro qilingan quldorlik davrdan boshlab ijtimoiy taraqqiyotning
barcha tarixiy jarayonlarini hamda barcha tarixiy davrlarni o'z ichiga
oladi.
Iqtisodiy ta‘limotlar bilan jamiyat iqtisodiyoti bevosita bog'liq.
Jamiyatning rivojlanishida uning ahamiyati beqiyosdir. Iqtisodiy
ta‘limotlar iqtisodiy jarayonlarni to'g'ri aks ettirish, ularga faol ta‘sir
ko'rsatish orqali ijtimoiy taraqqiyotning tezlashishiga ta‘sir ko'rsatadi.
Hammaga ma‘lumki, ko'pchilik konsepsiyalar (masalan, yangi klassik
yoki keynschilik) davlatlarning iqtisodiy dasturlari asosi hisoblanib
kelindi.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixiy rivojlanish jarayoniga muvofiq tarzda
o'rganiladi. Shu bilan birga bir narsani qayd qilib o'tish kerakki,
iqtisodiy ta‘limotlar tarixi zamonaviylikka yo'naltirilgan. Bu ko'rib
chiqilayotgan muammolarning hozirgi kundagi dolzarbligi bilan
ifodalanadi. O'tgan davr iqtisodiy ta‘limotlari tahlili ehtiyojlarni to'la
qondira olmaydi, qolaversa, bunday tahlillar faqat tarixiy jarayonlarni
o'rganish uchun amalga oshirilmaydi. Albatta, bugungi kunning dolzarb

muammolarini to'la hal etishda o'tgan davr iqtisodchilaridan tayyor

javob topish qiyin, ammo o'tgan donishmandlarning fikr-mulohazalari
hozirda va kelajak to'g'risida to'g'ri xulosa chiqarish va yangi
g'oyalarni yaratish uchun imkon beradi. Zero, tarixiy tajriba shunisi
bilan ham qimmatlidir. Tarixiy o'tmishni bilish hozirgi davr ibtidosini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
―Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi‖ fanini o'rgangach, iqtisodchi
mutaxassislar, eng avvalo, jahon iqtisodiyoti va milliy iqtisodiyot
rivojlanishining obyektiv qonuniyatlari mohiyatini ochib berish,
muqobil xo'jalik qarorlarini asoslab berish va keyinchalik ularni amalga
oshirishda ijobiy yondashish uchun zarur bo'lgan o'zlarining tadqiqot
mahoratlarini oshiradilar.Demak, iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashda zarur bo'lgan
fanlarning biri sifatida iqtisodiy ta‘limotlar tarixini o'rganish bir
tomondan, ularda umuminsoniy va kasb madaniyatini shakllantirish
maqsadida zarur bo'lsa, ikkinchi tomondan, turli davrlardagi nazariy
maktab, oqim va iqtisodiy yo'nalish vakillarining nazariy meroslarini
yaqin zamondagi tariximizga xos bo'lgan noto'g'ri talqin qilishdan
ehtiyot bo'lishda ijtimoiy va siyosiy bilimlar bilan birga tarixiy iqtisodiy
bilimlarni egallash uchun ham zarurdir.
Iqtisodiy ta‟limotlar tarixi quyidagi bir qator progressiv
uslublarga asoslanadi:
har qanday tadqiqotning asosi uslubi sifatidagi dialektika,
induksiya va deduksiya, analiz va sintez;
o'tmishdagi iqtisodiy qarashlarni o'rganishda abstrakt va
konkretlikni ajratish;
nazariya va amaliyot o„rtasidagi o„zaro bog„liqlikning tahlili,
i
qtisodiy ta‟limotlardagi umumiylik, yagona va alohidalikni aniqlash
Absolyut va nisbiy yondashuvlar
Absolyut yondashuvchilar iqtisodiyot nazariyasining rivojlanishida
iqtisodchilar kasbiy mahoratining o'sishi kabi ichki omillarning
ahamiyatiga urg'u berishgan.
1950-yillardan oldin iqtisodiyot nazariyasining ko'plab nufuzli
tarixchilari nisbiy yondashuvni yoqlab chiqishdi.
Bizning fikrimizcha, na absolyut yondashuv na nisbiy yondashuvga
to'liq ishonish qiyin. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixi faniga yangi iqtisodiy
nazariyalar olib keluvchi tashqi va ichki omillarning bir-biriga o'zarota‘sirining dinamik (doimiy o'zgaruvchi) jarayoni sifatida qarash zarur.
Ayrim hollarda bu rivojlanishlar fan ichidagi qarama-qarshiliklar natijasi
sifatida tushuntirilishi mumkin, boshqa joylarda esa o'sha davrning
iqtisodiy va siyosiy muammolarini yaxshilab o'rganib chiqish
muhimroq, deb ta‘kidlanadi. Ayrim hollarda yangi nazariyalarni keltirib
chiqaruvchi omillar shu qadar chalkashib ketadiki, nazariyaning yuzaga
kelishida qaysi nazariya (nisbiymi yoki absolyutmi) muhimroq
ekanligini aytish qiyin.
Iqtisodchilar har xilligini tushunishning bir yo'li iqtisodiy
ta‘limotlar tarixining bir segmentini ko'rib chiqishdir. Iqtisodiy
ta‘limotlar tarixi bu o'zgarishlar tarixiydir va bir vaqtlar noortodoksal
bo'lgan fikrlar boshqa bir davrga kelib asosiy ortodoksal fikrga aylanadi.
Misol uchun, noortodoksal bo'lgan Maltus, Tugan-Baranovski va
Marksning fikrlari Keyns nazariyasida qisman aks ettirilgan. Bu
o'zgarishlar sodir bo'lishiga sabab ba‘zi iqtisodchilarning noortodoksal
fikrlarni qabul qilishni xohlashlari, keyin esa uni to'g'riligiga
boshqalarni ham ishontirishlari sabab bo'lgan. Shunday tarzda ularning
fikrlari asosiy ortodoksal yo'nalishga qo'shilib ketadi.
Noortodoksal maktablar fanning evolutsiyasi tarixida muhim rol
o'ynaydi. Ular asosiy oqimni tanqid qilishda nuqson, nomuvofiqliklarni
ko'rsatib, ularning sof va benuqson bo'lishiga yordam beradi.
Noortodoksal tushuncha va asosiy ortodoksal maktab rivojining o'zaro
ta‘sirini Alfred Marshallning iqtisodiy rivojlanishi misolida ko'rish
mumkin. U tarixiy maktab iqtisodchilari va abstrakt nazariyachilar

qarashlariga qarshi chiqib neoklassik iqtisodiy yo'nalishga asos soldi.

Lekin Marshall nazariyasi XIX asr oxirida yashagan Amerika
iqtisodchilari uchun o'ta rasmiy va abstrakt nazariya edi. 1885-yilda
tashkil topgan Amerika Iqtisodiyot Asotsiatsiyasi asosan nemis tarixiy
maktabi tarafdorlari tomonidan nazorat qilinar edi. Tarixiy-institutsional
metodologik yo'nalish tarafdorlari va iqtisodiyotning kelajagi abstrakt
matematik tahlil modellarida, deb ta‘kidlovchilar o'rtasida ochiqcha
qarama-qarshilik mavjud edi. Ularning qarama-qarshiligi hozirgi kun
iqtisodiyotining shakllanishida muhim rol o'ynagan. Amerika
universitetlarida tarixiy-institutsional yo'nalishning ahamiyati yigirmanchi asrning birinchi yarmi davomida pasayib bordi, neoklassik
iqtisod esa (avval Marshall nazariyasi, keyinchalik Valras nazariyasi)
aksincha, Amerikada asosiy oqimga aylandi.