O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari


yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, kо„krak, hamda qorin



Download 1,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/138
Sana27.06.2021
Hajmi1,25 Mb.
#102958
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   138
Bog'liq
bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari fanini organish usullari

yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, kо„krak, hamda qorin.  

Retikulyar  tо‗qima  taloq,  limfa  tugunlari  kо‗mikning  asosini  tashkil  etadi.  Boshqa 

hujayralaridv  ham  bо‗ladi.  Bu  tо‗kima  xujayralari  yulduzsimon  shaklda  bо‗ladi.  Qon  tomirlari 

devorida ham retikulyar tо‗qima bо‗ladi. 

Yeg  tо‗qimasi  hujayralari  yumaloq  bо‗lib,  ichida  yog‗  tomchisi  bor.  Yog‗  tо‗qimasi 

organlar orasidagi bо‗shliklarni tо‗ldirib, ularni silkinishidan saklaydi. Bu tо‗qima elastik bо‗lib, 

issikdikni yomon о‗tkazadi. Yog‗ tо‗qimasi organizm uchun zaxira oziq hisoblanadi.  

Pigmentli  tо‗qima  protoplazmasida  pigment  donachalari  bо‗ladi.      Bu  gо‗kimayorgoq 

terisida, sut bezi sо‗rgichida,  kо‗zning rangdor va rangdor gomirli pardalarida uchraydi. 

Zich  biriktiruvchi  tо‗qima  hujayra  elementlariga  qaraganda  kо‗proq  tolali  tuzilganligi  va 

zich  takalib  joylashishi  bilan  boshqa  tо‗kimalardan  fark    qiladi.  Bu  tо‗qima  ikkiga: 

shakllangmagan zich biriktiruvchi tо‗qima va shakllangan zich biriktiruvchi tо‗kimaga bо‗linadi. 

Shakllanmagan zich biriktiruvchi tо‗qima terida tayanch funksiyasini о‗taydi. Shakllangan zich 

biriktirvuchi tо‗qimada kollagen tolalar ma‘lum bir tartib bilan joylashadi, bu tо‗qimaga paylar 

misol bо‗la oladi. 

Tog‗ay  tо‗qimasi  tog‗ay  tо‗qimasi  hujayralari  bilan  asosiy  moddadan  tuzilgan.  Asosiy 

moddaning  tuzilishiga  qarab,  gialin  tog‗ay  va  elastik  togaylar  tafovut  qilinadi.  Gialin  togay 

organizmda  boshqa  tog‗aylarga  qaraganda  kо‗pro  kuchraydi.  Nafas  yо‗llarining  tog‗aylari 

kо‗pchilik  bо‗g‗in  tog‗aylari,  burunuchi,  qovurg‗alarning  oldingi  tomoni,  gialin  tog‗aydan 

tuzilgan.  Umurtqalararo  tog‗aylar,  bо‗g‗imi  chidagiminsklar  tolali  tog‗aydan  tuzilgan.  Quloq 

suprasi tog‗aydan, hiqildoq tog‗aylarining bir qismi elastik tog‗aydan tuzilgan. Nervtо‗qimasi. 

Nerv tо‗qimasi tashqi muhit ta‘sirida ichki organlarda sodir bо‗ladigan ta‘sirotlarni, ya‘ni 

qо‗zg‗alish, turli sezgilarni, nerv pulslarini о‗tkazish vazifasini bajaradi. Nerv tо‗kimasi neyron 

va  yordamchi  struktura-neyrogliyadan  tuzilgan.  Neyrologiya  kо‗p  о‗siqli  xujayralardan  iborat. 

Neyrologiya  hujayralari  orasida  nerv  qujayralari  joylashgan  bо‗ladi.  Neyrologiya  hujayralari 

neyronlarga nisbatan tayanch-trofik funksiyani о‗taydi. Neyron bir necha о‗siqlarga ega bо‗lgan 

nerv  о‗simtalari  va  nerv  hujayrasi  tanasidan  iborat.      Uzun  о‗siqlar  neyritlar,      kalta  о‗siqlar 

dendritlar deb ataladi. 

Nerv hujayralar iturli-tuman shaklda (yulduzsimon, yumaloq, oval va, noksimon) bо‗ladi. 

Ular nerv sistemasining turli qismida joylashgan bо‗ladi. Nerv hujayrasidan chiqqan neyritning 

uzunligi bir metr va undan uzun bо‗ladi. Kalta tolalari kо‗p tarmoqli bо‗lib, bir nechta bо‗ladi. 

Nerv  tolasini  yogsimon  moddadan  tuzilgan  miyelin  parda,  uni  ustini  esa  shvann  pardasi-

nevrilemma о‗rab turadi. Miyelin parda nerv tolasining ba‘zi qismlarida, biroz torayib,   Ranvye 

bog‗lamalarini   (bо‗g‗imlarini)   hosil qiladi.   Bu. Pardalar nerv tolalarini bir-biridan ajratadi va 

himoya vazifasini bajaradi. 

Tuxum qujayraning otalanishi va tо‗qimalarning hosil bо‗lishi. 

Yosh  organizm  rivojlangan  sariundagi  hujayralarning  soni  kо‗payadi  va  tabakalanadi. 

Hayvonlar  va  odam  tashqi  muhitga  muvofiqlasha  borishi  natijasida  organizmdagi  tо‗qima  va 

hujayralar ham о‗zgaradi. 

Tо‗qimalar hayvonlarning filogenetik taraqqiyoti bilan bog‗liq bо‗lgan filogenetik tarixga 

ega. 

                                                                                                                                                                                           



 


Embrionqavatlari-ektoderma,    endoderma  va  mezoderma  xosil  bо‗lgach,  tо‗qima  va 

organlarga tabaqalanadi. 

Yetilgan  erkak  jinsiy  xujayralarni  rivojlanishi  spermatogenez  deb  yuritiladi.  Bu  protsess 

odam  jinsiy  balogatga  yetganda  organizm  jinsiy  aaktivligini  saqlaguncha  davometadi. 

Spermatozoidlar  erkak  jinsiy  bezlarining  burama  kanalchalaridan  hosil  bо‗ladi.  Spermatozoid 

о‗zining harakatlanishi va qо‗shilish qobiliyatini 5 kungacha saklab qoladi. 

Ayol kishining tuxumdoni bir juft bо‗lib, ular bachadonning har ikkk tomonida joylashgan. 

Tuxumdonning  kattaligi  3-4  sm,  qalinligi  2  sm.  Tuxumdonda  tuxum  xujayray  etilibchiqadi. 

Tuxum xujayraya droprotoplazmadan tashkil topgan. Qiz bola tuxumdonida 400000 dan 500000 

gacha birlamchi folikulyar xujayralar bо‗ladi. 

Qiz  bola  balog‗atga  yetgan  vaqtdan  boshlab  tugishqobiliyati  tugagunga  qadar 

tuxumdondan 450-500 tuxum folekulalar yetiladi, bulardan esa tuxum xujayralary etilib chiqadi. 

Tuxum  hujayra  follikulyar  suyuqlik  bilanbirga  qorin  bо‗shligiga  tushadiva  bachadon  nayiga 

tomon yо‗loladi. Nayning voronka qismida tuxum hujayra 1 yoki 2 ta ba‘zan 3 taspermatozoid 

bilan urug‗lanadi. 

Xomilaning  rivojlanishi.  Xomilaning  birinchi  haftalarida  zarodish  obolochkalari 

rivojlanadi,  birinch  ioyning  oxiridazarodishning  kattaligi  10  mmga  boradi,  ikkinchi  oyining 

oxirida  3  marta,  4  -oyningoxirida  90  martakattalashadi,  9-oyning  oxirida  470  mmga  yetadi. 

Og‗irligi intensiv ravishda rivojlanaboradi. 3 oylikda 20 g, 6 oylikda 600-700 g, 9-oylikda 2400-

2500 g bо‗ladi. 

Ontogenez  nazariyasi.  Hujayra,  tо‗qima,  organizmning  qarishi  vaontogenetik  yetilishi 

faktorlar I bilan bog‗liq. Qarish, sо‗ng asta-sekin hayotni tо‗xtashi organizmda ketma-ket bog‗liq 

bо‗lgan  yoshga  bog‗liq  о‗zgarishlar  natijasi  hisoblanadi.  Bunday  о‗zgarishlar  juda  erta 

boshlanadi. Ularni о‗zgartirish uchun org‗anizm qaritishga olib keladigan sabablarni oldini olish 

kerak.  Yoshga  bog‗liq  о‗zgarishlarni  xarakteri  va  tezligi  odam  umrining  uzoqligini  belgilaydi. 

Hozir ontogenez haqida 150 dan ortiq nazariyalar mavjud. Bir nazariyaga muvofiq ontogenezda 

oqsillarni  о‗zgarishi  muhim  rol  о‗ynaydi,  boshqa  nazariya  bо‗yicha  modda  almashinevi 

natijasida zaxarli moddalarni tо‗planib kolishi hisoblanadi. Ba‘zi olimlarni fikricha hujayralarda 

aktivlikni  yо‗qotuvchi  molekulalarni  yirik  molekulalrni  tо‗planib  qolishi  bо‗lsa,  yana  bir 

nazariyaga muvofiq orgaiizmni energiyasini sarf etilib qо‗yilishidir. 

Ontogenezda  muhim  faktorlardan  molekulada  bо‗ladigan  о‗zgarishlar  hisoblanadi.  Nerv 

pо‗jayralarida  RNK  molekula  mikdori  8  dan  40  yoshgacha  ortib  boradi,  55-60  yoshgacha 

о‗zgarmay turadi, sо‗nganchagina kamayib boradi. 

Yosh ortishi bilan hо‗jayralarda RNK DNK molekulalarida о‗zgarishlar bо‗ladi. 

Yosh  ortishi  bilan  endoplazmatik  tо‗r  strukturasi  о‗zgarib  turadi.  Yosh  ortishi  bilan 

hujayralar  sitoplazmasida  poliribosomalar  soni  о‗zgarib  boradi;  ilk  yoshlik  davrda 

poliribosomalar  barcha  ribosomalarni  83%  tashkil  etadi,  karilikda  esa  72%  tashkil  etadi. 

Mitoxondriyalarni  о‗rni  almashinadi.  О‗sishni  intensiv  davrida  mitoxondriyalarni  yangilanish 

protsessi ketadi. 

Organizm  keksaygan  sari  mitoxondriyalar  alohida  kompleksga  birikib  yadrodan  ajrala 

boshlaydi.  Organizm  xujayralarining  ba‘zilari  bir  necha  minut  yokisoat  yashaydi,  boshka 

hujayralar  uzoq  yashaydi.         (Qonning  shakli  elementlaridan    .  eritrotsitlar  120  kun  yashaydi). 

Organizm ba‘zi hujayralari qayta tiklanish, regeniratsiyalanish xususiyatiga ega. Masalan, jigar, 

buyrak xо‗jayralari. Jismoniy rivojlanishning kо‗rsatkichlari. 

Yangi  tug‗ilgan  kiz  bolaning  о‗rtacha  ogirligi  3.3  kg,  о‗g‗il  bolalarniki  3.4  kg  bо‗ladi. 

Bolaning massasi tug‗ilgandan bir oyda 600 g, ikkinchi oyda 800 g  ortadi. Bir yoshli bolaning 

og‗irligi  6-7  kg  2  yoshda  bola  vazniga  2,5-3,5  kg  qо‗shiladi.  4,  5,  6  yoshlarda  bola  og‗irligi 

haryili  1,5-2  kg  qо‗shilib  boradi.  7  yeshdan  og‗irligi  tez  ortib  boradi.  Ayniqsa  jinsiy  balog‗at 

yoshida har yili о‗smir og‗irligi 6-7 kg ortadi. 



Yangi  tugilgan  bolaning  uzunligi  50  sm  bо‗ladi.  Bir  yilda  bolaning  bо‗yi  ,  25  sm  ortadi. 

Bolaning 2,3 yoshida bо‗yi har yili 8 sm ortadi, 4 dan 7 yoshgacha har yili 5-7 smortadi.  Jinsiy 

balog‗at yoshida har yili о‗smirning bо‗yi 7-8 sm ortadi. 

Yangi tug‗ilgan bolaning boshining aylanasi, kо‗krak qafasining aylanasidan katta bо‗ladi. 

Yangi  tugilgan  chaqaloqning  boshini  aylanasi  34  sm,  kо‗krak  qafasini  aylanasi  33  smbо‗ladi. 

Sо‗ng xar yili 2 sm ortib boradi, 6 yoshda bolaning boshining aylanasi 51 sm, 10 yoshda 52 sm, 

15-16 yoshda 53 sm bо‗ladi. 

Yangi  tug‗ilgan  bolaning  boshining  uzunligi  tananing  umumiy  uzunligini  1  A  qismini 

tashkil 

etadi, 


yoshda 


1/5 

qismini, 

yoshda 


1/6 

qismini 


tashkil 

etadi. 


Yangitug‗ilganboladaqо‗llarininguzunligioyoqlaruzunligigatengbо‗lgan. 

O‘sish  va  rivojlanish  jaroyoni  tirik  materiyaning  umumiy  biologik  qonuni  hisoblanadi. 

Odamning  о‗sish  va  rivojlanishi  tuxum  xujayraning  otalanishidan  boshlanadi.      Usish  va 

rivojlanish  tekis  ketmay  alohida  etaplarda  о‗zgarishlar,      silkinishlar  bilan  boradi.      Boladagi 

о‗sish va rivojlanishdagi xususiyatlar bolani tо‗liq qimmatli emasligi hisoblanmaydi. Rivojalnish 

deganda  son  va  sifat  о‗zgarish  jarayonlarini;  borishi  bilan  barcha  murakkab  tuzilmalarni  va 

о‗zaro ta‘sirlarni ortishi tushuniladi. Odam organizmi rivojlanishi jarayonida organ va organlar 

tizimida  sifat  о‗zgarishlar  vujudga  kelib,    nerv  tizimi  murakkablashib  boradi,  ichki  sekretsiya 

bezlar umumiy taraqkiy etadi. Rivojlanish о‗zida uch taomilni: о‗sish, organlar va tо‗qimalarni 

tabaqalashuvi, shakllanishni о‗z ichigaoladi. Bular bir-biri bilan chambar chas bog‗liq va о‗zaro 

ta‘sir  etish  bilan  davom  etadi.      Bolalarda  rivojlanishning  xususiyatlaridan  biri  о‗sish 

hisoblanadi,  tana  massasining  ortishi,  hujayralarni  sonini  ortib  borishi  hisoblanadi.        O‘sish 

jarayonida hujayralar soni tana massasi va antropometrik kо‗rsatkichlar ortib boradi. 

Ba‘zi organlar va tо‗qimalarning (suyak, о‗pka) hujayralar soni ortishi hisobiga boshqalar 

(muskul,  nervtо‗qima) hujayralarni  о‗sishi  hisobiga tana. Massasi  ortib boradi.  Usishning  yana 

bir belgisi unda oqsillar miqdorini ortishi va suyaklar о‗lchamlarini ortishi xisoblanadi. 

Bola  organizmi  katta  odamdan  tuzilishi  bioximik  jarayonlar  va  alohida  a‘zolar  butun 

organizmni turli yosh davrlarida son sifat о‗zgarishlari bilan farq kiladi. Irsiy omillarni namoyon 

bо‗lishi  va  organizmda  yangi  sifatlarni  paydo  bо‗lishida  kо‗yidagilar  muhim  rol  о‗ynaydi:  1) 

о‗qitish va tarbiya, 2) xulqi, 3) ovqatlanish va gigiyenik hayot sharoiti, 4) jinsiy  yetilish. 

Alohida  a‘zolar  va  a‘zolar  tizimi  bir  xil  о‗sib  rivojlanmaydi.  Odamni  xarakat  qilishi, 

nutqini  rivojlanishi,  ovqatga  extiyojini  qondirish  uchun  muhim  jarayon  hisoblanadi.  Harakat 

yaxshi kayfiyat, insoniy emotsiyalar uchun muhim sharoitdir. 

Muskul  harakatida  tashqi  muhit,  ichki  a‘zolardan  axborotlarni  nerv  tizimiga  kelishan 

chaortadi.  Shunday  kilib,  о‗sish  va  rivojlanish  ijtimoiy  sharoiti  bilan  bog‗liq.  О‗sish  va 

rivojlanish jarayonida kelgusida о‗sishva rivojlanish moddalar va energiya tо‗planadi. 

Organizm katta bо‗lishi jarayonida energiya va moddalarni tejab sarflaydi. Aqliy, jismoniy 

mashkkilish, о‗sish, rivojlanishni va aqliy faoliyatni orttiradi. 

Ilk bolalik davrida о‗sishga vda xolatini tо‗gri saqlash, yurish, nutqni taraqqiy etishi bilan 

bog‗liq. 

Bu  davrdagi  muskullar  faoliyati  skelet  va  muskullarni  tuzilishi  yurak-qon  tomirlar,  nafas 

a‘zolari tizimini takomillashuviga sabab bо‗ladi. 

Bolani  kо‗krakda  najratilishi  bilan  uning  iste‘mol  qiladigan  ozuqa  moddalarining  tarkibi 

bir  ozqattikroq  bо‗lishi,  suttishlarini  chiqishi,  hazm  tizimini  kayta  kurilishi,  hazm  shiralarini 

ajralishi,  ichak  harakati  va  surilishini  о‗zgarishiga  sabab  bо‗ladi.  Bolani  6-7  yoshida  yurish, 



yugirish  mexanizmlari  shakllaiadi.  Nutqni  rivojlanishi  davom  etadi.  Bu  davrda  tinch  xolatda 

muskullarni tonusi ancha kamayadi. Bosh miyaning harakat neyronolari katta odamning harakat 

neyronlariga о‗xshab ketadi. Bosh miya funksiyalarini ayniqsa tormozlanishini takomillashuvi, 1 

kg og‗irlikka nisbatan modda almashinuvi kamayishi, nerv tizimining yurak, nafas faoliyatlariga 

ta‘sirini susayishi, uygoq lik  davrini ortishiga olib keladi. 

Bog‗cha-yoshidan maktab yoshiga о‗tish qо‗l panja muskullari, oddiy mehnat va turmush 

kо‗nikmalarini hosil bо‗lishi,  mayda aniq harakatlarni vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. Bu 

davrda  bosh miyaning harakat  neyronlari  rivojlanadi,  tormozlanish  jaroyonlari-takommilashadi. 

Sut  tishlarni  doimiy  tishlar  bilan  almashinishi  bolada  hazm  tizimI  qayta  qurilishi  bilan  davom 

etadi. Bu davrda bolaning barcha a‘zolari о‗sib rivojlanadi. 

Kichik maktab yoshidan о‗rta maktab yoshiga о‗tish yoki о‗smirlik davri jinsiy yetilishni 

boshlanishi,  skelet  muskullarni  funksiyalarini  о‗zgarishi.  Tez  о‗sish  va  rivojlanishi,  yangi 

harakat, mehnat kо‗nikmalarini vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. 

O‘smirda harakat apparat shakllanib tagay boshlaydi. Bosh miyada xarakat nerv markazlari 

shakllanib  tugaydi.  Uning  yurak  qisqarishi,  nafas  olishi  kamayadi,  modda  almashinuvi  ancha 

pasayadi. 

Bu davrda о‗smirlarning bо‗yi tez о‗sa boshlaydi, muskullar tolalari va muskullarni kuchi 

oshadi. 


Akseleratsiya hozirgi vaqtda akselaratsiya termini keng ma‘noda "sekulyarnmytrend"   deb 

nomlanadi.      Bu  kengroq  tushuncha  bо‗lib,      katta    odamlarni  tana  razmerlarini  ortishini,   

odamni  umrini  uzayishi,      hayz  kо‗rishni  keyinroq  tugashi,  psixikfunksiyalarva  odam 

rivojlanishidagi boshqa о‗zgarishlari tushuniladi. 

Akseleratsiya 

asosan 


bо‗yni 

о‗sishi 


va 

tana 


massasi 

ortishida 

kuzatilmokda.  Germaniya  Demokratik  Respublikasida  keyingi  50  yilda  14  yoshli  о‗smirlarni 

bо‗yi 12,5 smga, Amerikada 1880 yildan 1963 yillar orasida . 11 yoshli о‗smirlarda 10 smga, 

15 yoshlilarniki-13sm,og‗irligi11 yoshliklarda 7 kg 15 yoshliklarda 14 kg ga ortgan. Moskvada 

erkaklarni bо‗yi 10 sm, ayollarda 5 smga ortgan, Oxirgi о‗n yilliklarda suyaklarni suyaklanishi 

1-3  yil  oldinroq  tugamoqda.  Doimiy  tishlar  6-12  oy  avval  chiqib  tugamoda  va.boshqalar. 

Akseleratsiyani  tushuntirishda  olimlarning  bir  necha  nazariyalari  mavjud.  Ba‘zi  mualiflar 

akseleratsiyan iultrabinafsha nurlarni bolalar organizmiga kuchli ta‘siri tufayli deydilar, boshqa 

olimlar  esa  ichki  sekretsiya  bezlariga  magnit  tо‗lqinlarini  ta‘sir  etishidan  deb  tushuntiradilar. 

Ba‘zilar  kosmik  nurlarni  bola  organizmiga  kuchli  ta‘sir

etishidan  deydilar.  Yana  bir  guruh 



olimlar bolalar va о‗smirlarni о‗sishi va rivojlanishini tezlanuviga bolalar va о‗smirlarni oqsil, 

yog‗,  mineraltuzlarvavitamnlarga  bо‗lgan  extiyojlarini  ortishidan  deb  uqtiradilar.  Ba‘zilar 

genetik faktorlarni asosiy omil qilib keltiradilar. 

Akseleratsiya  protsessini  ijobiy  va  salbiy  tomonlari  mavjud.  Odam  umrini  uzayishi, 

psixik  funksiyalarni  tezroq  mukammalroq  yetilishi  foydali  jixati  xisoblanadi.  Ona  qornidan 

xomilani  katta  bо‗lib  ketishi  о‗lik  bolalarning  tugilishini  kо‗payishiga  olib  keladi.  Akselerant 

bolalardan  afasorganlari  kasalliklari  xronik  tonzillit,  revmatizm,  allergik  kasalliklari  tez-tez 

uchrab  turadi.  Akseleratsiya  xodasasi  munosabati  bilan  bolalar  sog‗lig‗ini  muxofaza  qilish, 

pedagogik protsessning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, bolalar va о‗smirlarni jinsiy tarbiyalash 

va boshqa masalalarni xal etishga tо‗g‗ri keladi. 




Download 1,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   138




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish