Organik kimyo Mavzu: Oksikislotalar

Organik kimyo

Mavzu: Oksikislotalar

Oksikislotalar gomologik qatori, izomeriyasi va olinishi

Oksikislotalar olinishi

Oksikislotalar xossalari

Reja:

Tarkibida ham gidroksil guruh, ham karboksil guruh tutgan birikmalar gidroksikislotalar (oksikislotalar) deb ataladi. Boshqacha ayt-ganda ular spirt-kislotalardir. Gidroksil va kar-boksil guruhlarning bir-biriga nisbatan joyla-nishiga qarab gidroksikislotalar  -, -va  - ok-sikislotalarga bo`linadi. M-n:

• Tarkibida ham gidroksil guruh, ham karboksil guruh tutgan birikmalar gidroksikislotalar (oksikislotalar) deb ataladi. Boshqacha ayt-ganda ular spirt-kislotalardir. Gidroksil va kar-boksil guruhlarning bir-biriga nisbatan joyla-nishiga qarab gidroksikislotalar  -, -va  - ok-sikislotalarga bo`linadi. M-n:

Oksikislotalardan sut kislotasi, olma kislotasi, vino kislotasi juda qadimdan ma'lum. Bu moddalar ham spirtlar, ham kislotalar kabi reaksiyaga kirishishlari bilan bir qatorda ularga fazoviy izomeriyaning bir turi-optik izomeriya xosdir. Vant-Goff va Le-Bellarning (1871) fikricha molekula tarkibida 4 xil guruh bilan birikkan uglerod (asimmetrik) atomi mavjud bo`lsa, u 2 xil optik izomerlar hosil qiladi. M-n, sut kislotasi shunday izomerlar hosil qiladi:

• Oksikislotalardan sut kislotasi, olma kislotasi, vino kislotasi juda qadimdan ma'lum. Bu moddalar ham spirtlar, ham kislotalar kabi reaksiyaga kirishishlari bilan bir qatorda ularga fazoviy izomeriyaning bir turi-optik izomeriya xosdir. Vant-Goff va Le-Bellarning (1871) fikricha molekula tarkibida 4 xil guruh bilan birikkan uglerod (asimmetrik) atomi mavjud bo`lsa, u 2 xil optik izomerlar hosil qiladi. M-n, sut kislotasi shunday izomerlar hosil qiladi:

Bu izomerlarni ko`zgu izomerlari deb ham aytiladi. Ular qutblangan nurni o`ngga(+) yoki chapga (-) bir xil burchakka buradi. Izomerlar soni molekula tarkibidagi asimmetrik atomlarining soni n bo`lganda N=2nga teng. Ular D va L qatorlarga bo`linadi.Bunda D va L harflar nisbiy konfiguratsiya qatorlarining ifodasidir. Bu qator o`nga buruvchi (+) va chapga buruvchi (-) glitserin al'degidlari tuzilishlariga nisbatan olingan qatordir. O`nga buruvchi glitserin al'degidining tuzilishi quyidagicha ko`rsatilgan va u D qatorning boshlovchisi deb belgilangan.

• Bu izomerlarni ko`zgu izomerlari deb ham aytiladi. Ular qutblangan nurni o`ngga(+) yoki chapga (-) bir xil burchakka buradi. Izomerlar soni molekula tarkibidagi asimmetrik atomlarining soni n bo`lganda N=2nga teng. Ular D va L qatorlarga bo`linadi.Bunda D va L harflar nisbiy konfiguratsiya qatorlarining ifodasidir. Bu qator o`nga buruvchi (+) va chapga buruvchi (-) glitserin al'degidlari tuzilishlariga nisbatan olingan qatordir. O`nga buruvchi glitserin al'degidining tuzilishi quyidagicha ko`rsatilgan va u D qatorning boshlovchisi deb belgilangan.

Bu yerda D harfi o`nga buruvchi ma'nosini anglatsa ham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar chapga buruvchi (-) bo`lishi mum-kin. Chapga buruvchi glitserin al'degidi (-) ning tuzilishi esa quyidagi shaklda ko`rsatilgan:

• Bu yerda D harfi o`nga buruvchi ma'nosini anglatsa ham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar chapga buruvchi (-) bo`lishi mum-kin. Chapga buruvchi glitserin al'degidi (-) ning tuzilishi esa quyidagi shaklda ko`rsatilgan:
• va u L qatorning boshlovchisi deb belgilanagan. Bu yerda L harfi chapga buruvchi ma'nosini anglatsa ham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar o`nga buruvchi (+) bo`lishi mumkin. Demak, D va L ifodalar nisbiy konfiguratsiya ifodalaridir. O`nga buruvchi (+) va chapga buruvchi (-) glitserin al'degidlarining tuzilish formulalarini rus olimi M.A.Rozanov taklif qilgan.

Quyida formulalari keltirilgan sut kislotala- rining chapga buruvchisi (-) D qatorga, o`nga buruvchisi (+) L qatorga mansubdir.

• Quyida formulalari keltirilgan sut kislotala- rining chapga buruvchisi (-) D qatorga, o`nga buruvchisi (+) L qatorga mansubdir.
• Optik faol birikmalarning absolyut konfiguratsiyasi ifodalarini (R, S) fanga Kan, Ingol'd va Preloglar kiritgan. Bu ifodalar soat strelkasi bo`yicha (R) yoki soat strelkasiga teskari (S) ma'nolarini anglatadi. Optik faol moddaning absolyut konfiguratsiyasining ifodasini aniqlash uchun asimmetrik uglerod atomiga birikkan atomlar yoki atomlar guruhi ularning atom massalari kamayib boruvchi tartibda joylanadi.

Tetraedrga eng kichik atom massaga ega bo`lgan guruhga teskari tomondan qarab, atom massasi katta guruhdan atom massasi kichik guruhga tomon aylanma yuriladi. Bunda L(+) sut kislotasi absolyut konfiguratsiyasining ifodasi S, D(+) sut kislotasi absolyut konfi-guratsiyasining ifodasi R bo`ladi.

• Tetraedrga eng kichik atom massaga ega bo`lgan guruhga teskari tomondan qarab, atom massasi katta guruhdan atom massasi kichik guruhga tomon aylanma yuriladi. Bunda L(+) sut kislotasi absolyut konfiguratsiyasining ifodasi S, D(+) sut kislotasi absolyut konfi-guratsiyasining ifodasi R bo`ladi.

Sut kislota tarkibidagi asimmetrik uglerod atomi bilan birikkan guruhlar atom massalarining kamayib borishi bo`yicha quyidagi qatorga joylashadi:

• Sut kislota tarkibidagi asimmetrik uglerod atomi bilan birikkan guruhlar atom massalarining kamayib borishi bo`yicha quyidagi qatorga joylashadi:
• -OH>-COOH>CH3>H
• Sintetik usul bilan sut kislota olinganda o`ngga va chapga buruvchi kislotalarning teng miqdoridagi aralashmasi hosil bo`ladi. Bu aralashma ratsemat deb ataladi.
• Gidroksikislotalar galoidkislotalardan, oksokis-lotalardan, to`yinmagan kislotalardan olinadi.

Xossalari jihatidan gidroksikislotalar ham spirt-larning ham kislotalarning xossalarini namoyon qiladi.  -, -va  -gidroksikislotalarning bir-biridan farq qiladigan, o`ziga xos reaksiyasi ularni qizdirishda ko`rinadi.  -gidroksikislotalar-laktid-lar, -gidroksikislotalar-to`yinmagan kislotalar va  -gidroksikislotalar-laktonlarga aylanadi. M-n:

• Xossalari jihatidan gidroksikislotalar ham spirt-larning ham kislotalarning xossalarini namoyon qiladi.  -, -va  -gidroksikislotalarning bir-biridan farq qiladigan, o`ziga xos reaksiyasi ularni qizdirishda ko`rinadi.  -gidroksikislotalar-laktid-lar, -gidroksikislotalar-to`yinmagan kislotalar va  -gidroksikislotalar-laktonlarga aylanadi. M-n:

Sut kislotasi tabiatda uch xil shaklda uchraydi. L (+) sut kislotasi birinchi marta go`sht selidan ajratib olingan. (+, -) Sut kislotasi qatiqda, tuzlangan bodringda bo`lib, uglevodlarning sut achituvchi bakteriyalar ta'sirida achishidan hosil bo`ladi.

• Sut kislotasi tabiatda uch xil shaklda uchraydi. L (+) sut kislotasi birinchi marta go`sht selidan ajratib olingan. (+, -) Sut kislotasi qatiqda, tuzlangan bodringda bo`lib, uglevodlarning sut achituvchi bakteriyalar ta'sirida achishidan hosil bo`ladi.
• Sut kislotasi oziq-ovqat sanoatida, terilarni oshlashda va matolarni bo`yashda ishlatiladi. Olma kislotasi НООС-СНОН-СН2-СООН, vino kislotasi НООС-СНОН-СНОН-СООН lar ham muhim gidroksikislotalardir. Olma kislotasi ham olmada, ryabinada, maxorkada bo`ladi. Vino kislotasi vinolarning achishi natijasida hosil bo`ladi. Uning kaliyli-natriyli tuzi NaKC4H4O6 4H2O segnet tuzi nomi bilan kimyoviy analizda va radiotexnikada ishlatiladi.

Limon kislotasi

• Limon kislotasi
• limonda, maxorkada bo`ladi, glyukozaning maxsus bakteriyalar ta'sirida achishidan hosil bo`ladi. Oziq-ovqat sanoatida keng ishlatiladi.
• Oksokislotalar-tarkibida ham karbonil, ham karboksil guruh tutgan birikmalardir. Agar karbonil guruh al'degid guruhi bo`lsa al'degidokislotalar, karbonil guruh keton guruhi bo`lsa ketokislotalar bo`ladi.

• Bu moddalar ham karbonil birikmalar, ham karbon kislotalar kabi reaksiyaga kirishadi.

Oksokislotalar digaloidbirikmalarning gidrolizi natijasida yoki gidroksikislotalarning oksidla-nishi natijasida olinadi.

• Oksokislotalar digaloidbirikmalarning gidrolizi natijasida yoki gidroksikislotalarning oksidla-nishi natijasida olinadi.
• Oksikislotalardan atsetosirka kislotasi murak-kab efir kondensatsiyasi bilan olinadi:
• Bu kislota yoki uning efiri-atsetosirka efiri -CH2- guruhi tarkibidagi vodorodlar >C=O va -COOR guruhlari ta'sirida harakatchan bo`lib qoladi va ikki xil tautomerlar hosil qiladi:

• Shuning uchun uning eritmalari FeCl3 eritmasi bilan kompleks hosil qilib rang beradi.
• Atsetosirka efiri asosida -CH2- guruhi hisobiga alkillash, atsillash hamda dekarboksillash reaksiyalari o`tkazib juda ko`plab sintezlarni amalga oshirish mumkin

• Atsetosirka efiri ishqorlar ta'sirida kislota va keton parchalanishga uchraydi.

E’tiboringiz uchun raxmat!

• E’tiboringiz uchun raxmat!