Organik kimyo fanidan Mustaqil ishi Tekshirdi: Tursunov. D bajardi: Sayfullayev. S. M shahrisabz-2021 Mavzu: Sikloalkanlar Reja

Kimyoviy xossalari :

Alkanlar odatdagi sharoitda boshqa moddalar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Ularning to’yingan degan nomi ham shundan kelib chiqqan.

Alkanlarga odatdagi sharotida konsentrlangan kuchli kislotalar, o’yuvchi ishqorlar, hatto kuchli oksidlovchilar ham ta’sir etmaydi.

To’yingan uglevodorodlarda uglerod atomlari o’zaro (-C-C-)

hamda vodorod atomlari ( ) hisobiga to’la to’yingan

bo’lganligi uchun ular birikish reaksiyasiga mutlaqo kirishmaydilar. Toyingan uglevodorodlarga almashinish va parchalanish reaksiyalari xos. Bunda molekuladagi bir yoki bir necha vodorod atomlariga boshqa atom yoki gruppaga almashinishlari yoki uglevodorod zanjirining uzilish reaksiyalari sodir bo’ladi.

C –C yoki C – H bog’larining uzilishi uchun katta energiya talab qilinadi. Shu sababli to’yingan uglevodorodlarda boradigan reaksiyalar katalizator ishtirokida ancha oson boradi.

Masalan :

1. To’yingan uglevodorodlarda galogen almashinish reaksiyasini metan misolida ko’rib chiqaylik. Metanga xlor ta’sir ettirilganda metandagi vodorod atomlari birin – ketin xlorga almashinadi va turli moddalar aralashmasi hosil bo’ladi. Masalan :

Metan molekulasidagi vodorod atomlarining birin – ketin xlor atomlariga almashinishi natijasida metanning gologenli hosilalari hosil bo’lish reaksiyasiga metallepsiya reaksiyasi deyiladi.

Aslida metanning xlorlanish reaksiyasi zanjir mexanizmi bilan boradi. Bunda quyosh nuri ta’sirida neytral xlor molekulasi erkin atomlarga (radikallarga) parchalanadi:

Akademik N. N Semenovning ta’rificha bu reaksiyaga aktiv markazlarning hosil bo’lishi yoki zanjirni inisirlash deyiladi. Keyin zanjirning davom etishi ya’ni bitta aktiv markaz o’rniga boshqa yangi aktiv markazning hosil bo’lishi sodir bo’ladi:

1.