Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

kofermentlarga
bog’liq bo’ladi. 
Kofermentlar sifatida inson organizmi ovqat orqali qabul qiladigan darmondorilar 
(riboflavin, tianin, 
pantaten kislota, nikotinamid kabilar xizmat qiladi).
Fermentlar harakatiga xalaqit qiluvchi moddalar 
ham ma’um bo’lib, bular fermentativ zaharlar yoki ingibitor deb ataladi.
Fermentlar ioni ular ta’sirida o’zgaruvchi substratga 
azo-
qo’shimchasi qo’shish orqali keltirib 
chiqariladi 
(peptizaza, karboksilaza, metaza, amilaza va boshqalar).
Fermentlarni nomlashda emperik 
va sistematik nomenklaturadan ham foydalaniladi. 
Fermentlarni o’rganish biologiya, fiziologiya va bioximiyadan tashqari kimyo sanoati uchun ham 
katta ahamiyatga ega. Juda ko’p fermentlar hujayradan tashqarida ham faollik ko’rsatadilar. Ular 
yordamida sanoat miqyosida etil va butil spirtlari, sirka, sut, limon kislotalar, sorbit, darmondorilar va 
boshqalar ishlab chiqariladi. Fermentlar ishtirokida boruvchi jarayonlar nonvoychilik va qandolatchilik 
sanoatida, vino va pivo tayyorlashda, teri oshlashda va boshqa sohalarda keng qo’llaniladi. 

---

421

---

422
17-mavzu. Besh a’zoli geterosiklik halqalar 
Geterosiklik birikmalar haqida umumiy ma’lumot 
Molekulasida uglerod atomlaridan tashqari bir yoki bir necha boshqa element atomlari bo’lgan 
yopiq zanjirli birikmalar geterotsiklik birikmalar deb ataladi.

---

423
Geterotsiklik birikmalar 
to’yingan 
va 
to’yinmagan, uch, to’rt, besh
va 
olti 
a’zoli bo’lishi 
mumkin. Geterotsiklik birikmalar tarkibidagi ugleroddan tashqari kislorod, oltingugurt, azot va boshqa 
atomlar geteroatomlar 
(grekcha «geterots» – begona, o’zgacha, har xil, turli ma’nosida ishlatiladi) 
deyiladi.
 
Geterotsiklik birikmalar hosil bo’lishida ikki va undan ortiq valentli har bir element atomi 
ishtirok etishi mumkin. Lekin ularning ichida eng barqarori, keng tarqalgani, yaxshi o’rganilgani va 
ahamiyatligi – tarkibida azot, kislorod va oltingugurt saqlagan geterotsiklik birikmalardir.
 
Ayni shu atomlar bilan uglerod atomlarining halqali birikmalar hosil qilishining sababi, bu 
atomlarning birikmalaridagi valent burchaklari gibridlangan C – atomi valent burchaklariga juda yaqin 
(
sp
3 
– gibridlanish α=109
0
va 
sp
2
– gibridlanish α=120
0
). Natijada hosil bo’lgan geterohalqalarda ichki 
kuchlanish alisiklik birikmalarnikidan katta farq qilmaydi va molekulalarning geometrik 
konfiguratsiyasini keskin o’zgartirmaydi. Bulardan tashqari N, O, va S atomlarining atom radiuslari 
CH
2
– gruppa hajmiga juda yaqin.
 
Geterohalqali birikmalarning xossalari ular tarkibidagi geteroatom tabiatidan tashqari, halqadagi 
kimyoviy bog’larning tabiatiga ham bog’liq. Odatda, qo’shbog’ tutmagan geterohalqali birikmalar fizik 
va kimyoviy xossalari jihatidan tegishli alisiklik birikmalarga o’xshaydi.