Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Rasm-4. Совутгичлар
 
ORGANIK MODDALARNI TOZALASH USULLARI
Biror modda sintez qilinayotganda reaktsion aralashmada asosiy mahsulotlardan tashqari 
qo'shimcha moddalar (dastlabki moddalarning reaksiyaga kirishmay qolgan qismi, reaksiya uchun 
ishlatilgan erituvchi, reaksiyada hosil bo'ladigan oraliq va qo'shimcha mahsulotlar) xam birgalikda 
bo'ladi. Shuning uchun olinayotgan xar qanday organik moddani tekshirishdan oldin uni 
aralashmalardan ajratish, yaxshilab tozalash zarur. 
Reaksiya maxsulotlaridan toza organik birikmalarni ajratib olish va tozalashda filtrlash, qayta 
kristallantirish, sublimatlash, qaynash temperaturasiga qarab haydash, ekstraktsiya va xromatografiya 
usullaridan foydalaniladi. 
 
A. Moddalarni qayta kristallash
Asbob va reaktivlar:
benzoy kislota, atsetanilid yoki sulfanil kislota, 50 ml-li kimyoviy o’tga 
chidamli stakan, elektr plita (yopiq), shtativ, voronka, filtr qog’oz. 
Ish tartibi: Tozalanmagan, atsetanilid, sulfanil kislota yoki benzoy kislotasidan 1g tarozda tortib 
olib, 50 ml stakanga soling. Ustiga oz-ozdan suv quyib aralashtirib turing va qaynagunicha 

---

12 
extiyotkorlik bilan qizdiring. Moddaning hammasi erib ketguncha suv quyishni davom ettiring (15-20 
ml) va qaynoq eritmani filtr qog’ozli voronkadan o’tkazing. 
Filtratni suv jo’mragi tagida sovuting va hosil bo’lgan kristallni Nutch-filtri yordamida ajrating, 
so’ng quriting.
Quritilgan kislotani tarozda o’lchang. Toza olingan kislotaning chiqimini hisoblang. 
B. Atmosfera bosimida haydash 
Asbob va materiallar, reaktivlar:
benzin yoki benzol va toluol aralashmasi; Vyurts kolbasi, 
termometr, sovitgich, alonj, yig’gich kolbasi-3ta (25 ml dan), elektr plita. Rasmdagidek asbobni 
yig’ing. 
Atmosfera bosimida haydash uchun qurilma 
Kolbaga 20 – 30 ml benzin yoki benzol va toluol aralashmasidan, shuningdek bir necha dona 
chinni bo’lagi («qaynatar») dan soling. Elektr isitgichda kolbani bir meyorda qizdiring. Kizdirish 
haydalayotgan distillat yig’gich idishga minutiga 20 – 30 tomchidan tushib turadigan darajada 
davom ettirilsin. 
Temperatura aralashmadagi biron moddaning qaynash intervaliga yetgach (0 – 60 

C) 
birinchi fraktsiya yig’gichga o’ta boshlaydi. Undan yuqori temperaturada (60 – 85
о
C) ikkinchi 
fraktsiya yig’ib olinadi. So’ng yig’gich yana almashtirilib (85 – 110
о
C), uchinchi fraktsiya yig’ib 
olinadi. Haydash kolbasida 4-5 ml suyuqlik qolganda qizdirish to’htatiladi. Har bir fraktsiyaning 
miqdorini o’lchang, ularning dastlabki aralashma miqdoriga nisbatan protsentini toping. Qoldiqning 
protsent miqdorini aniqlang va olingan natijalarni pastdagi jalvalga yozing. 
№
Fraktsiya
Haydalish temperaturasi, 
о
C
Xajmi,ml 
% 
1.
1-chi fraktsiya
0 – 60
о
C
2.
2-chi fraktsiya
60 – 85
о
C
3.
3-chi fraktsiya
85 – 110
о
C
4.
Qoldiq
-