Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

 
 
4.3. Uch atomli spirtlar
Uch atomli spirtlarning birichi vakili glitserin hisoblanadi. Glitserin sanoatda yog‘ va moylardan, 
propilen yoki atsetilendan foydalanib olinadi.
1. YOg‘ va moylardan glitserin quyidagicha olinadi: 

---

558
Bu erda R
’
, R
’’
, R
’’’
= -S
15
N
31
; -S
16
N
33
; -S
17
N
35
. 
YOg‘lar gidrolizi ishqor ishtirokida olib borilganda yuqori, yog‘ kisotalarining natriyli tuzi – sovun 
hosil bo‘lganligi uchun bu jarayonni sovunlanish deb qabul qilingan. 
2. Propilendan glitserin olish quyidagi bosqichlar orqali sodir bo‘ladi:
a) Propilenni yuqori haroratda xlorlash. Bu jarayon radikal almashinish mexanizmi bo‘yicha borib, xlor 
qo‘shbog‘ning uzulishi hisobiga birikmay, balki propilendagi metil guruhi vodorodi xlor bilan 
almashinadi: 
b) Allilxlorid gidrolizi: 
v) Allil spirtiga gidroxlorid kislotaning birikishi va hosil bo‘lgan moddaning gidrolizi: 
Glitserinni allil spirtiga vodorodperoksid biriktirib ham olish mumkin: 
 
 
Fizik va kimyoviy xossalari.
Glitserin rangsiz, moysimon suyuqlik, shirin ta’mga ega. 17
0
S da 
suyuqlanadi. Zichligi 1,26 ga teng, suvda yaxshi eriydi. 290
0
S qisman parchalanish bilan qaynaydi. 
Uning tuzilishida uchta gidroksil guruhi bo‘lganligi tufayli u spirtlarning barcha xossalarini takrorlaydi.
1. Uning kislotalik xossasi glikollarnikiga nisbatan yuqori, shuning uchun u temir, mis, kalsiy kabi 
metallarning gidroksidlari bilan ham glitseratlarni hosil qiladi.
2. Glitserin galoidvodorodlar bilan ta’sir etib mono-, digalogengidrinlarni hosil qiladi: 
Galoid vodorod sifatida vodorod yodid ishlatilganda, jarayon boshqacha yo‘nalishda boradi. Bunda 
oxirigi mahsulot sifatida 2-yodpropan hosil bo‘ladi: 
Jarayonda ishtirok etayotgan vodorod yodid oraliq modda bo‘lgan 1,2,3-triyod propanni qaytarib 
yuboradi: 
Glitserin menaral va organik kislotalar bilan murakkab efirlarni hosil qiladi. 

---

559
Nitroglitserin (glitserinni nitrat kislota bilan hosil qilgan murakkab efiri) kuchli portlovchi modda 
bo‘lib, dinamitning tarkibiy qismini tashkil etadi. Glitserin sirka kislota bilan glitserin triatsetatni hosil 
qiladi: 
4. Glitserin suvni tortib oluvchi vositalar (kaliy bisulfat, alyuminiy oksid iva boshqalar) ishtirokida 
qizdirilganda o‘zidan ikki molekula suvni yo‘qotib, to‘yinmagan aldegid – akroleinni hosil qiladi:
Glitserin texnikada bo‘yoqlar tayyorlashda, oziq-ovqat sanoatida likerlar, konfetlar, ichimliklar 
tayyorlashda, portlovchi moddalar olishda, tabobatda ko‘plab ishlatiladi.