Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

4
H
4
S)
.
polimerlanish 

---

436
Olinish usullari.
Bir getroatomli besh a’zoli geterotsikllar tuzilishidagi o’xshashlik ularni 
olishning umumiy usullari yaratilishiga sabab bo’lgan. 
1.
Furan va tiofen olishning eng muhim usullaridan biri ularni 
1,4-dikarbonilli
birikmalardan 
suvni tortib olish orqali hosil qilish hisoblanadi. 
a)
Furan hosil bo’lishida karbonil guruhidagi 
nukleofil
kislorod atomi ikkinchi karbonil 
guruhidagi 
elektrofil 
uglerod atomiga xujum qiladi. Bu jarayon kislota xususiyatiga ega bo’lgan 
katalizatorlar ishtirokida oson boradi. Hosil bo’lgan oraliq birikmalardan suv va proton chiqib ketishi 
natijasida furan halqasi hosil bo’ladi: 
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H H
H
+
H – C
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H H
OH
- H
2
O
О
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
H
+
ZnCl
2
CH
2
– CH 
H – C
O
C – H 
OH
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H H
H
+
H – C
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H H
OH
- H
2
O
О
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H H
C – C 
H – C
O
C – H 
+
H –
– H
H
H H
H
H
+
H – C
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H H
OH
C – C 
O
C – H 
– H
H
H H
H
OH
- H
2
O
О
О
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
H
+
ZnCl
2
CH
2
– CH 
H – C
O
C – H 
OH
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
H
+
ZnCl
2
CH
2
– CH 
H – C
O
C – H 
OH
b)
Tiofen
hosil bo’lishi ham yuqoridagiga o’xshash sodir bo’ladi. Bunda dastlab karbonil 
guruhidan bir kislorod atomi fosfor pentasulfid ta’sirida oltingugurt bilan almashinib, ion guruhi hosil 
qiladi: 
C – C 
H – C
S
C – O
–
+
H –
H
2
H
H – C
H
C – C 
S
C – H 
– H
H H
OH
- H
2
O
S
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
+P
2
S
5
CH
2
– CH 
H – C
S
C – H 
O
H
+
C – C 
H – C
S
C – O
–
+
H –
H
2
H
H – C
H
C – C 
S
C – H 
– H
H H
OH
- H
2
O
S
C – C 
H – C
S
C – O
–
+
H –
H
2
H
H
H – C
H
C – C 
S
C – H 
– H
H H
OH
C – C 
S
C – H 
– H
H
H H
H
OH
- H
2
O
S
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
+P
2
S
5
CH
2
– CH 
H – C
S
C – H 
O
H
+
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
CH
2
– CH
2
H – C
O
C – H 
O
+P
2
S
5
CH
2
– CH 
H – C
S
C – H 
O
H
+
Bu umumiy usuldan tashqari furan va tiofen olishning alohida keng tarqalgan usullari ma’lum. 
2. Furanni – birinchi marta furilkarbon (
pirosliz) 
kislota quruq haydalganda, 
dekarboksillanishidan hosil qilingan yoki 
furfurolni 
dekarbonillab olish mumkin: 

---

437
О
CHO
CaO + NaOH
О
+ CO
О
COOH
О
+ CO
2
фурфурол
пирослиз кислота
О
CHO
CaO + NaOH
О
+ CO
О
О
CHO
CaO + NaOH
О
О
+ CO
О
О
COOH
О
О
+ CO
2
фурфурол
пирослиз кислота
3. Tiofen n-butanga
650
0
C da oltingugurt bug’i ta’sir ettirib, atsetilen yoki diatsetilenga 
vodorod sulfid ta’sir ettirib olinishi mumkin: 
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
СH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
+ 4S
650
0
C
- 3H
2
S
S
S
 
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
+ H
2
С
C
СH CH
+
+ H
2
S

100
0
С
S
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
+ H
2
С
C
СH CH
+
+ H
2
S

100
0
С
S
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
+ H
2
СH CH
СH CH
+
+ H
2
S
FeS, 400
0
C
S
S
+ H
2
С
C
СH CH
+
+ H
2
S

100
0
С
S
С
C
СH CH
+
+ H
2
S

100
0
С
S
S
4. Tiofen 
oz miqdorda toshko’mir smolasida bo’ladi. Tiofen 
qahrabo kislotaning natriyli
tuziga 
P
2
S
3
ta’sir ettirib olinadi:
Fizik va kimyoviy xossalari.
Furan, tiofen va pirrollar rangsiz suyuqliklar bo’lib, suvda deyarli 
erimaydilar. Furan 32
0
C da, toifen 84,18
0
C, pirrol esa 131
0
C da qaynaydi.
Besh a’zoli geterotsikllar uchun 
biriktirib olish, almashinish, halqa ochilishi bilan boruvchi 
reaksiyalar, geteroatomni almashinishi hamda halqani kengayishi bilan boruvchi reaksiyalar
xosdir. 
Kislota va asoslar ishtirokida boruvchi reaksiyalar 
Furan kislotalar ta’siriga chidamsiz. Ular kislotalar ta’sirida polimerlanib ketadilar yoki ularning 
halqasi ochilib ketadi. Chunki, furan kislotalar bilan ta’sirlashganda protonni oson biriktirib oladi va 
aromatik xususiyatini yo’qotadi: 

---

438
X
+ H
X
+
X
X
X
+ H
X
+
X
Halqaning ochilishi. 
Furan halqasi konsentrlangan sulfat kislota, alyuminiy xlorid ta’sirida 
oddiy haroratda, boshqa mineral kislotalar ta’sirida esa qizdirilganda ochilib ketadi. Suyultirilgan xlorid 
kislota bilan 
qo’ng’ir cho’kma
hosil qiladi. Furan xlorid kislota bilan to’yintirilgan 
metanolda 
qizdirilganda 
(metanoliz),
 
halqa ochilishi hisobiga, 
qahrabo dialdegidining atsetalini
hosil qiladi: 
CH – CH
CH CH
O
4 CH
3
OH; [H
+
]
- H
2
O
CH
2
– CH
2
CH(OCH
3
)
2
HC (OCH
3
)
2
CH – CH
CH CH
O
4 CH
3
OH; [H
+
]
- H
2
O
CH
2
– CH
2
CH(OCH
3
)
2
HC (OCH
3
)
2
Tiofen, furan
va 
pirroldan
farqli o’laroq 
kislota
ta’siriga chidamli, ya’ni u kislotalar 
ta’sirida aromatik xususiyatini yo’qotmaydi. 
Furan
va 
tiofen 
ishqorlar va ishqoriy metallar ta’siriga 
chidamli. 
 
Birikish reaksiyalari 
1
. Vodorodning birikishi.
Furanga vodorod 100-150
0
C da 100-150 atm bosim ostida, 
Reneye 
nikeli
katalizatori ishtirokida birikib
 tetragidrofuranni
hosil qiladi: 
O
+ 2H
2
O
Ni
O
O
+ 2H
2
O
Ni
2. Tiofenga 
vodorod xona haroratida 20-40 atm bosimi ostida, palladiy ishtirokida birikadi va 
tetragidrotiofenni
hosil qiladi: 
S
+ 2H
2
Ni
S
S
S
+ 2H
2
Ni
S
Agar gidrogenlash 
Reney nikeli
ishtirokida olib borilsa reaksiya halqaning
ochilishi
bilan 
boradi: 
S
6[H]+Ni
-NiS
CH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
S
S
6[H]+Ni
-NiS
CH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
3
3. Galogenlarning birikishi.
Furan va tiofenga galogenlarni birikishi natijasida beqaror 
birikmalar hosil bo’ladi. Furanga galogenlar past haroratda 
2-
va 
5-
holatlarga birikadi. Hosil bo’lgan 
birikma o’zidan oson galoid vodorodni yo’qotib, 

-galogenfuranni
hosil qiladi. 
O
+ Br
2
Ni
Br
O
Br
- HBr
O
Br
O
+ Br
2
Ni
Br
O
Br
O
Br
- HBr
O
Br

---

439
Tiofenga
xlorni birikishi natijasida 
dixlortiofenlar
aralashmasi hosil bo’ladi. 
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
54 %
44 %
2 %
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
S
+ 2Cl
2
30
0
C
S
Cl
Cl
Cl
Cl
- 2HCl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
+
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
S
Cl
Cl
S
Cl
S
Cl
Cl
+
54 %
44 %
2 %
4. Diyen sintezi reaksiyalari.
Furan diyen sintezi reaksiyasiga oson kirishadi. Reaksiya qaytar 
xarakterga ega. Masalan, u 
malein angidiridi
bilan reaksiyaga kirishib quyidagi birikmani hosil qiladi: 
O + 
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – CH
CH – CH
O
CH – C
CH – C
O
O
O
OO + 
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – C
CH – C
O
O
O
CH – CH
CH – CH
O
CH – C
CH – C
O
O
O
Tiofen hamma 
diyenofillar
bilan reaksiyaga kirishmaydi. U ayrim diyenofillar, masalan, 
ditsianatsetilen 
bilan reaksiyaga kirishadi, bunda hosil bo’ladigan oraliq moddadan oltingugurt ajralib 
chiqib 
ftal kislotaning dinitrili
hosil bo’ladi: 
S + 
CH – CN
CH – CN
S
CN
CN
CN
CN
-S
SS + 
CH – CN
CH – CN
S
CN
CN
CN
CN
CN
CN
-S
5. Oksidlanishi.
Besh a’zoli geterotsikllar asta-sekinlik bilan oksidlanganda oxirgi mahsulot 
sifatida turli moddalar hosil bo’lishi mumkin. Furan kuchsiz ishqoriy muhitda oksidlanganda 
malein 
angidridini
hosil qiladi: 
O
[O]
O
O
O
N
[O]
N
O
O
H
H
;
O
O
[O]
O
O
O O O
O
N
[O]
N
O
O
H
H
N
N
[O]
N
O
O N O
O
H
H
H
H
;
Past haroratda ishqoriy muhitda