|
(Konovalov
reaksiyasi).
356
C
6
H
5
CH
3
+ HONO
2
C
6
H
5
CH
2
NO
2
+ H
2
O
Reaksiya quyidagi mexanizm orqali boradi:
R – H + NO
2
R + HNO
2
.
R + NO
2
.
.
.
R – NO
2
Yon zanjirda galogen tutgan aromatik birikmalarga kumush nitrit ta’sir ettirib olinadi:
C
6
H
5
CH
2
Cl + AgNO
2
C
6
H
5
CH
2
NO
2
+ AgCl
Fizik va kimyoviy xossalari
. Nitroguruhi yon zanjirda joylashgan nitrobirikmalar suyuq yoki
qattiq moddalar bo’lib, suvda yomon eriydi.
Bular qaytarilganlarida aminobirikmalarni hosil qiladilar:
C
6
H
5
CH
2
NO
2
+ [H]
C
6
H
5
CH
2
NH
2
+ H
2
O
Ishqorlar bilan ta’sir etilganda tuz hosil qiladilar:
C
6
H
5
CH
2
– N
O
O
H
2
SO
4
–
+
C
6
H
5
CH
2
= N
O
OH
NaOH
C
6
H
5
CH
2
= N
O
ONa
Bu reaksiya nitroguruhi yon zanjirda joylashgan birkmalarni nitrguruhi halqada joylashgan
birkmalardan farqlash uchun ishlatiladi.
Nitroguruhi yon zanjirda joylashggan nitrobirkmalar chumoli aldegid, nitrat kislota va boshqa
birikmalar bilan reaksiyaga kirisha oladilar. Bu reaksiyalar bilan biz yog’ qator nitrobirikmalari
misolida tanishib chiqqanmiz.
AMINLAR
Ammiak molekulasidagi bitta, ikkita yoki uchala vodorod atomlari uglevodorod radikallariga
almashinishidan hosil bo’lgan organik moddalar
aminlar
deyiladi.
NH
2
-
gruppa
amino
gruppa,
ikkilamchi aminlardagi
=NH
– gruppa
iminogruppa
deb ataladi. Amin molekulasidagi radikallar bir xil
yoki har xil bo’ladi. Uglevodorod radikalining tabiatiga qarab aminlar alifatik ( to’yingan va
to’yinmagan ), alisiklik, aromatik, geterotsiklik radikallarga bo’linadi. Ular
aminogruppalar
soniga
qarab,
mono-, di-
va
poliaminlar
holida bo’ladi. Raddikallar soniga qarab,
birlamchi
(ammiakdagi
bitta vodorod radikalga almashsa)
, ikkilamchi
(ammiakdagi ikkita vodorod almashsa)
, uchlamchi
(ammiakdagi uchta vodorod almashsa)
amin
hosil bo’ladi:
R – N – H
H
..
R – N – R
R
..
R – N – R
R
..
birlamchi amin
uchlamchi amin
ikkilamchi amin
Nomlanishi va izomeriyasi.
Aminobirikmalarni
emperik
nomenklatura bo’yicha nomlashda
aminoguruh bilan bog’langan radikal nomi oxiriga
amin
so’zi qo’shib o’qiladi.
Sistematik
nomenklatura bo’yicha nomalshda esa aminobirikma molekulasidagi uzun zanjir
tanlanadi, uglerod atomi raqamlanadi, raqamlash aminogruppa yaqin tomondan boshlanadi,
aminogruppaning o’rni ko’rsatiladi, undan keyin tarmoqlangan uglerod atomi raqami, undagi radikal
nomi va oxirida asosiy zanjirdagi to’yingan uglevodorod nomi oldiga
«amino»
so’zi qo’shilib aytiladi.
357
N,N-dimetilaminoetan
Dimetiletilamin
N-metilaminoetan
Metiletilamin
N-metilaminometan
Dimetilamin
2-aminopropan
Izopropilamin
1-aminopropan
Propilamin
Aminoetan
Etilamin
Aminometan
Metilamin
Sistematik nomenklatura
bo’yicha nomlanishi
Empirik nomenklatura
bo’yicha nomlanishi
Aminlarning formulasi
N,N-dimetilaminoetan
Dimetiletilamin
N-metilaminoetan
Metiletilamin
N-metilaminometan
Dimetilamin
2-aminopropan
Izopropilamin
1-aminopropan
Propilamin
Aminoetan
Etilamin
Aminometan
Metilamin
Sistematik nomenklatura
bo’yicha nomlanishi
Empirik nomenklatura
bo’yicha nomlanishi
Aminlarning formulasi
CH
3
NH
2
CH
3
CH
2
NH
2
CH
3
CH
2
CH
2
NH
2
CH
3
CHCH
2
NH
2
CH
3
CH
3
NHCH
3
CH
3
NHCH
2
CH
3
CH
3
NCH
2
CH
3
CH
3
Uglerod zanjirining qanday tarmoqlanganligiga va aminogruppaning joylashgan o’rniga qarab,
aminlarning bir necha xil izomerlari bo’ladi. Umumiy formulasi
C
4
H
11
N
bo’lgan aminlarning
4
ta
birlamchi,
3
ta ikkilamchi va
1
ta uchlamchi, jami
8
ta izomeri mavjud:
CH
3
– CH
2
– CH
2
– CH
2
– NH
2
butilamin (birlamchi butilamin); 1-aminobutan
1
2
3
4
CH
3
– CH – CH
2
– NH
2
izobutilamin; 1-amino-2-metilpropan
1
2
3
CH
3
CH
3
– CH
2
– CH – CH
3
1
2
3
4
ikkilamchi butilamin; 2-aminobutan
CH
3
– C – CH
3
1
2
3
CH
3
NH
2
uchlamchi butilamin; 2-amino-2-metilpropan
NH
2
CH
3
– NH – CH
2
– CH
2
– CH
3
metil-etil amin; N-metilaminopropan
CH
3
– NH – CH – CH
3
CH
3
1
2
3
metil-izopropil amin; 2-(N-metil)aminopropan
CH
3
– CH
2
– NH – CH
2
– CH
3
dietil amin; N-etilaminoetan
CH
3
– N – CH
2
– CH
3
CH
3
dimetiletil amin; N,N-dimetilaminoetan
1
2
3
1
2
1
2
Olinish usullari
. Aminobirikmalarni spirtlar va galoidalkillarga ammiak ta’sir ettirib,
nitrobirikmalar, nitril va izonitrillarni qaytarib, kislota amidlarini oksidlab olish mumkin.
Sanoatda s
pirtlarga yuqori haroratda (t=300
С) katalizator (
Al
2
O
3
, ThO
2
) ishtirokida
ammiak
bilan ta’sir ettirilganda birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlarning aralashmasi hosil bo’ladi:
R – OH + NH
3
400 ºC
–H
2
O
R – NH
2
R – OH
–H
2
O
R – NH – R
R – OH
–H
2
O
R – N – R
R
Galoidalkillarga
ammiak ta’sir ettirish
(Gofman reaksiyasi)
.
Nemis kimyogari
A.B.Gofman
galoidalkillarga ammiak ta’sir ettirib, quyidagi sxema bo’yicha
birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi
aminlar
va to’rtlamchi ammoniy
asoslarini olishga muvaffaq bo’ldi. Shuning uchun bu reaksiyani
358
Gofman
reaksiyasi deb yuritiladi. Bu reaksiyani olib borish uchun ammiakning
spirtli
eritmasi
galoidalkil
(R – X)
bilan qizdiriladi. Bu reaksiyani metil xloridga ammiak ta’sir ettirish misolida ko’rib
chiqamiz. Metil xloridga ammiak ta’sir ettirilsa, metil ammoniy xlorid hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan metil
ammoniy xlorid ammiakning mol miqdori bilan reaksiyaga kirishib,
birlamchi amin
hosil qiladi:
R – Cl + NH
3
[R – NH
3
] Cl
+
–
R – NH
2
+ NH
4
Cl
1-bosqich:
CH
3
Cl + NH
3
[CH
3
NH
3
] Cl + NH
3
+
–
CH
3
NH
2
+ NH
4
Cl
metil amin
2-bosqich:
Metilamin yana metil xlorid bilan birikadi va
dimetilammoniy xlorid
hosil bo’ladi:
CH
3
– NH
2
+ CH
3
Cl
[(CH
3
)
2
NH
2
] Cl
+
–
dimetilammoniy xlorid
Hosil bo’lgan dimetilammoniy xlorid ammiakning mol miqdori bilan reaksiyaga kirishib, erkin
dimetilaminga
aylanadi:
[(CH
3
)
2
NH
2
] Cl
+
NH
4
Cl + CH
3
– NH – CH
3
dimetilamin
3-bosqich:
Dimetilamin metil xlorid bilan reaksiyaga kirishib,
trimetilammoniy xlorid
hosil
qiladi:
[(CH
3
)
3
NH] Cl
CH
3
– NH – CH
3
+ CH
3
Cl
+
–
trimetilammoniy xlorid
Hosil bo’lgan trimetilammoniy xlorid ammiakning mol miqdori bilan reaksiyaga kirishib, erkin
trimetilaminga
aylanadi:
[(CH
3
)
3
NH] Cl
+
–
CH
3
– N – CH
3
CH
3
trimetilamin
+ NH
4
Do'stlaringiz bilan baham: |
