276
Fenolyat-ion bo’yicha xujum yanada barqaror va yanada tezroq xosil bo’luvchi
intermediat-to’yinmagan keton (III va IV) hosil bo’lishiga olib keladi.
Nitrolash.
Fenol kontsentrlangan
HNO
3
ta’sirida 2,4,6-trinitrofenol (pikrin kislota) hosil
qildai. Nitrolash oksidlanish bilan amalga oshadi.
Mononitrofenollar olish uchun suyultirilgan nitrat kislotadan foydalanish kerak va
reaksiyani past
xaroratlarda olib boriladi; bunday sharoitlarda ham mahsulot chiqishi yuqori
emas. Hosil bo’luvchi izomerlar suv bug’i yordamida xaydash orqali oson ajratiladi:
Sulfolash.
Fenolni sulfolash oson boradi va asosan orto-va para- izomerlarni hosil
bo’lishi bilan amalga oshadi va bu xaroratga bog’liq.
Galogenlash.
Fenollarning yuqori Reaksion qobiliyat namoyon etishi, ularni bromli suv
bilan
qayta ishlanishidan, orto- va para- holatlardagi barcha vodorodlarni galogen bilan
almashinishi kuzatiladi (boshqa vodorodlar ham almashini mumkin) masalan:
OH
fenol
H
2
SO
4
OH
o-fenolsulfokislota
SO
3
H
10 – 20
o
S
100
o
S
OH
p-fenolsulfokislota
SO
3
H
H
2
SO
4
100
o
S
REAKSIYANING
ASOSIY MAHSULOTI
REAKSIYANING
ASOSIY MAHSULOTI
OH
fenol
NO
2
OH
o-nitrofenol
va
NO
2
OH
p-nitrofenol
suyul. HNO
3
, 20
o
S
OH
fenol
HNO
3
OH
2,4,6-trinitrofenol
NO
2
NO
2
O
2
N
:O:H
..
I
+
H
Y
:O:H
..
II
+
H Y
:O:
..
III
H
Y
:O:
..
IV
H Y
277
Agar galogenlash ham qutblangan erituvchilarda olib borilsa (xloroform, to’rtxlorli
uglerod) reaksiyani monogalogenlash tomonga yo’naltirish mumkin, masalan:
Qutblangan erituvchi, suv, galogenlashni tezlashtirishi mumkin va bunga sabab: a)
fenolni ionlanishiga xamoxanglik qiladi va Reaksion qobiliyati yuqori bo’lgan fenolyat-ion hosil
bo’ladi yoki b) qutblangan o’tish holatini barqarorlashtiradi (oraliq karboniy ioni hosil bo’lish
bosqichida).
Fridel-Krafts bo’yicha alkillash va atsillash.
Alkilfenollarnit Fridel-Krafts usulida
fenolni oksidlash
orqali hosil qilish mumkin, bu reaksiyaning unumdorligi past.
ON-guruxi saqlovchi aromatik ketonlar fenollarni to’g’ridan-to’g’ri atsillash orqali hosil
qilinsada, ularni ko’pincha ikki bosqichli Fris qayta gurxlanishi orqali sintez qilinadi.
Nitrozirlash.
Azot kislotasi fenollarni nitrozofenollarga o’tishini ta’minlaydi.
Fenollar-kuchsiz elektrofil nitrozoniy-ioni NO
+
bilan reaksiyaga kirishuvchi kam sonli
reakgenlar qatoriga kiradi.
Diazoniy tuzlari bilan azo qo’shish reaksiyalari.
Fenoldagi aromatik xalqa faol bo’lib,
diazoniy tuzlari bilan azobirikmalar hosil qiladi. Bu reaksiya bilan keyingi mavzularda batafsil
tanishib o’tamiz, ayni mavzuda esa faqatgina reaksiya sxemasini keltirib o’tumiz.
OH
fenol
NaNO
2
+ H
2
SO
4
OH
p-nitrozofenol
(mahsulot chiqimi 80 %)
N = O
7 – 8
o
C
OH
fenol
OH
p-bromfenol
Br
2
, CS
2
, 0
o
S
Br
va
OH
o-bromfenol
Br
OH
fenol
Br
OH
2,4,6-tribromfenol
Br
2
, H
2
O
Br
Br
OH
o-krezol
CH
3
OH
4,6-dibrom-2-metilfenol
2Br
2
, H
2
O
Br
Br
CH
3
+ 2HBr
+ 3HBr
OH
Br
OH
3Br
2
, H
2
O
Br
SO
3
H
+ 3HBr + H
2
SO
4
Br
p-fenilsulfokislota
2,4,6-tribromfenol
278
Kolbe reaksiyasi. Fenol karbon kislotalar sintezi.
Fenol tuzlarini uglerod dioksid bilan
qayta ishlash xalqadagi vodorod atomini karboksil guruxiga (–COOH) almashinishga
olib keladi. Bu reaksiya Kolbe reaksiyasi nomi bilan yuritiladi; buning natijasida O-oksibenzoy
kislota salitsil kislota hosil bo’ladi. bunda n-oksibenzoy kislota qo’shimcha
maxsulot sifatida
hosil bo’lsada, bu ikki izomerni suv bug’i yordamida haydash bilan oson ajratish mumkin;
bunda orto-izomer avval haydaladi.
Dastlab CO
2
ning xujumi fenoldagi –ONa guruxi bo’yicha kuzatiladi (xalqa bo’ylab
emas). Har holda oxirgi maxsulot Reaksion qobiliyati yuqori xalqadagi elektrontaqchil uglerod
atomi bo’yicha elektrofil xujumi natijasida hosil bo’ladi.
Reymer-Timan reaksiyasi.
OC-
guruxi saqlovchi aromatik aldegid sintezi.
Dixlormetilen.
Fenolni xloroform bilan ishqorning suvli eritmasida reaksiyasi natijasida
aromatik xalqaning orto-holati bo’yicha
–CHO
aldegid guruxining kiritilishi kuzatiladi. Bu
reaksiya Reymer-Timon reaksiyasi deb ataladi.
Dastlab almashingan benzolxlorid hosil bo’ladi, benzolxlorid
gidrolizlanishidan aldegid
guruxi hosil bo’ladi.
Reymer-Timon reaksiyasi juda faol fenolyat-ioni xalqasidagi elektrofil almashinish
bosqichini o’z ichiga oladi. Elektrofil reagent bo’lib, dixlormetilen :CCl
2
xizmat qiladi va o’z
navbatida xloroformga ta’siridan hosil bo’ladi. Dixlormetilen elektrik nuqtai nazaridan neytral
bo’lsada, u elektronlar seksteti tashuvchi uglerod atomi saqlaydi
va shuning uchun kuchli
elektrofil hisoblanadi.
Dixlormetilen quyidagi reaksiyalar ketma-ketligi orqali hosil bo’lishi Xayn Dj (Jorjiya
shtati texnologik instituti) izlanishlaridan ma’lum.
Do'stlaringiz bilan baham: 
