Mavzu: O’zbekiston sanoatining xom ashyo manbai va uni joylashtirish

Mavzu: O’zbekiston sanoatining xom ashyo manbai va uni joylashtirish

1

• Sanoatda xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi

2

• Resurslar tejamkorligining strategiyasi va taktikasi

3

• Mineral xomashyo va undan okilona foydalanish

Azamjonov M, Maxmudjonov M, Erkinov X, Rasulov A, Maxammadjonov B.

Sanoatda xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi

• qayta yaishlovchi barcha sanoat tarmoklarining ishlab chikarish jarayonida katnashuvchi elementlardan biri xomashyodir, chunki xomashyosiz xech kanday maxsulot ishlab chikarish mumkin emas.
• Xomashyo deb, kazib olish yoki ishlab chikarish uchun ma`lum darajada mexnat sarflangan va shu mexnat natijasida bir kadar uzgargan mexnat buyumiga aytiladi. Xomashyo asosiy va yordamchi materiallarga bulinadi.
• Asosiy xomashyo – tayyor maxsulotning moddiy asosini tashkil kiluvchi mexnat buyumidir. Tayyor maxsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xomashyoni kayta ishlashga zarur sharoit yaratib beruvchi kolgan barcha mexnat buyumlari yordamchi materiallar deb ataladi

Xomashyo keng mikyosda iste`mol buyumlari xamda ishlab chikarish maxsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy materiallardan iborat. U kuyidagi talablarga javob berishi kerak

mikdori jixatidan yetarli bulishi;
kazib olish arzon va oson bulishi;
texnologik jarayonlar oson borishi kerak.

Mexnat vositasi yordamida ovlangan xayvonlar, kazib olingan ma`danlar, kesilgan daraxtlar va boshkalar xomashyo xisoblanadi.

Ishlab chikarish jarayonida bir yoki bir necha boskichda kayta ishlangan bulsa-yu, lekin tayyor maxsulot sifatida iste`mol kilina olmasa, u chala maxsulot, ya`ni yarimfabrikat deb ataladi.
Xayotda yarimfabrikat uni ishlab chikargan ishlab chikarish nuktai nazaridan karaganda tayyor maxsulot, iste`mol kiluvchi ishlab chikarish nuktai nazaridan karaganda xomashyo xisoblanadi
Xomashyo resurslarini xomashyodan fark kilmok kerak. Xomashyo resurslariga mamlakatdagi foydali kazilmalar konlari, urmon maydonlari, uy xayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar kirsa, ular kazib chikarilgan yoki ishlab chikarish uchun mexnat sarflangandagina xomashyoga aylanishi mumkin
Xomashyo ishlab chikarish jarayonining asosiy elementi sifatida sanoat ishlab chikarishiga va uning iktisodiga katta ta`sir kursatadi. Sanoatning kayta ishlovchi tarmoklarida xomashyo va yokilgi xarajatlari ishlab chikarishga sarflangan xarajatlar xajmida eng katta salmokka egadir

Sanoatdagi xomashyolar xilma-xil bulib, ular kuyidagi turlarga bulinadilar:

• sanoat xomashyosi;
• kishlok xujaligi xomashyosi.
• Sanoat xomashyosi turli belgilariga kura kuyidagicha turkumlanadi:
• kelib chikishiga kura – tabiiy va sun`iy;
• agregat xolatiga kura - kattik, suyuk xamda gazsimon;
• kimyoviy tarkibiga kura – organik va anorganik;
• ishlatilishiga kura – ozukabop va texnik.

Mineral xomashyolar

Yer ostidan kazib olinadigan mineral birikmalar mineral xomashyolar deyiladi. Xalk xujaligida ishlatiladigan minerallar uch turga bulinadi: a) rudali; b) rudasiz; v) yonuvchi mineral xomashyolar
Rudali mineral xomashyolar foydali jinslar bulib, metallar olish uchun asosiy manbadir.
Rudasiz mineral xomashyolar xam tog jinslaridir. Ular metall olish uchun ishlatilmaydi.

Umuman, fan va texnikaning nixoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan-yangi materiallarni, shuningdek, yangi xomashyo materiallarini kidirib topish masalasini dolzarblashtirmokda. Bu masala asosan olti yul bilan amalga oshiriladi:

• iloji boricha arzon xomashyolarni kidirib topish va ishlatish;
• xomashyodan kompleks foydalanish;
• konsentrlangan xomashyo va maxsulotlar ishlatish;
• juda toza maxsulotlar ishlatish;
• texnika maksadlari uchun ishlatiladigan ozukabop xomashyolarni noozukabop xomashyo bilan almashtirish;

Sun`iy materiallar ishlab chikarish va ularni sanoatda kullash kuyidagi xollarda iktisodiy samarali xisoblanadi

sun`iy material yagona xomashyo bulgan tarmokda ishlab chikarishning jadal sur`atlari bilan va keng kulamda rivojlantirishga
kayta ishlovchi tarmoklar texnika bazasining mukammallashuviga;
iste`molchi tarmoklar maxsulotining sifatini yaxshilashga va assortimentni kengaytirishga;
kayta ishlash tarmoklarida texnologik jarayonlarni jadallashtirishga va uskunalarni mukammallashtirishga
tayyor sanoat maxsuloti ishlab chikarish uchun sarflanadigan ijtimoiy xarajatlarni kamaytirishga sabab bulsa
sun`iy materiallardan ishlab chikariladigan maxsulot tannarxini kamaytirsa.