O'razalieva Lobar “Jahon tarixi” fanidan tayyorlagan Mavzu

2.2 XVIII asrda Angliyada siyosiy jarayonlar. 
ХVIII asrda hokimiyat tulaligicha ikki palata - lordlar palatasi va jamoalar 
palatasidan iborat parlament qo'lida edi. Jamoalar palatasi aholi tomonidan 
saylansa-da, mamlakatning 5,5 mln. aholisidan faqat 250 ming kishigina 
saylov xukukiga ega edi. Kupgina yirik sanoat shaharlari parlamentda yoki 
buto'nlay uz deputatlariga ega emas yoki deputatlar soni juda kam edi. 
Masalan, 500 ming aholiga ega bo'lgan London shahri 4 ta deputatlik 
o'rnigagina ega edi. Asr oxiriga kelib qirolning parlamentda ko'pchilik o'ringa 
ega bo'lgan partiyalar vakillaridan vazirlarni tayinlashi odat tusiga kirdi. Bu 
paytda parlamentda o'ringa ega bo'lgan asosiy partiyalar ikkita - tori va vigi 
edi. 1707 yili parlament Angliya bilan Shotlandiya o'rtasidagi uniyani 
qonunlashtirdi. Endi mamlakat BuYuk Britaniya deb atala boshladi. 
Shotlandiya parlamenti tugatilib, uning deputatlari Angliya parlamenti 
tarkibiga qushildi.1716 yili parlament vakolatining uch yillik muddati o'rniga 
olti yillik muddat o'rnatildi. 1714 yili Angliya taxtida turgan Oranskiylar 
sulolasining oxirgi vakili vafot etdi. 1701 yili kabul qilingan «Taxt vorisligi 
tug'risida bill» StYuartlarning taxtga kaytishi uchun imkoniyat koldirmagan 
edi. Bill Yakov II-ning kizi Annani taxt vorisi deb e'lon qildi va uning vafotidan 
sung (agar u farzandsiz bulsa) taxt Yakov I nevarasining avlodlari bo'lgan 
gannoverliklar sulolasiga o'tishi tartibini o'rnatdi. Sudyalarni tayinlash va 
ishdan olish parlament ixtiyoriga o'tdi.
12
Vazirlarning parlament oldida 
mas'ulligi tamoyili kiritildi. Shunday kilib, davlat siyosatining muxim 
masalalarini hal kilish buyicha amalda parlament ustuvorligi o'rnatildi.Yakov 
II StYuartning taxtga kelishidan qurqib (u katolik edi) va Yuqorida aytilgan 
«Taxt vorisligi tugrisida bill»-ga asoslanib parlament gannoverlik nemis 
knyazlari sulolasidan, Yakov I-ning ajdodi Georg I (1660-1727)-ni Angliya 
taxtiga taklif kildi. Gannoverliklar protestantlar edi va ingliz taxtini butun 
12
Бондарчук В.С., Кирсанова Н.В., Медяков А.С. и др. История стран Европы и Америки в Новое время. В 2 
частях. Часть 2. 1700-1815 годы. - М., 2011. 

---

19 
ХVIII asr davomida va ХIХ asr boshlarigacha egallab turdilar. Bu suloladan 
bo'lgan dastlabki qirol Georg I inglizcha suzlashmas va davlat ishlariga 
aralashmas edi. Gannoverliklarni viglar qo'llab-quvvatlaganligi tufayli Georg I 
xam, Georg II (1683-1760) ham shu partiyaga suyanardi. Amalda hokimiyat 
viglar partiyasining Robert Uolpol singari yulboshchilari qo'lida edi. R. Uolpol 
20 yildan ortikroq (1721-1742) viglar partiyasiga, parlamentga, xukumat va 
mamlakatga boshchilik kildi. Uolpol olib borgan nisbatan tinch tashki siyosat 
viglarning asosan mustamlakalar hisobiga boyib borayotgan qismini 
qanoatlantirmas edi. Ular yangi erlarni bosib olishni, yangi bozorlarni 
egallashni talab qilardi. Muxolifatga Katta Uilyam Pitt boshchilik qildi. Uolpol 
xukumatning siyosati parlamentni qanoatlantirmay qattiq tanqidga uchray 
boshlaganda butun kabineti bilan iste'foga chiqqan birinchi bosh vazir bo'ldi. 
1756-1761 yillari bosh vazir lavozimini Katta Pitt egallab turdi.
1760 yili 
hokimiyatga kelgan Georg ИИИ (1738 –1820) otasi va bobosidan farqli 
o'laroq hokimiyatni amalda boshqarishga harakat qildi. U vazirlarni shaxsan 
tayinlash huquqidan foydalanib, bu lavozimlarga qirolga sodiq va asosan 
bo'ysunuvchi kishilarni tanladi. Bu kishilar «qirolning do'stlari» nomini 
oldi.1773 yili hukumatga Kichik Pitt boshchiligidagi yangi torilar keldi. Kichik 
Pittning parlamentni isloh qilish borasidagi harakatlari deputatlarning 
qarshiligiga uchradi. Shunda Kichik Pitt parlamentni tarqatib Yubordi va yangi 
saylovlar e'lon qilib, unda g'alaba qozondi. Biroq Kichik Pittning parlament 
islohoti qirol va viglar qarshiligi tufayli amalga oshmadi. Keyin esa boshlanib 
ketgan Fransuz inqilobi va uning oqibatlari islohotga to'sqinlik qildi.Tashqi 
siyosatida ikkita bosh yo'nalish bor edi: birinchidan, qit'adagi biron-bir 
davlatning kuchayib ketishiga yo'l qo'ymaslik va ikkinchidan, yangi 
mustamlakalarni egallash. Angliyaning bu yo'ldagi bosh raqibi Fransiya edi. 
Ikkala davlat o'rtasidagi ispan taxti uchun bo'lgan urush (1701–1714) Angliya 
uchun foydali bo'lgan Utrext sulhi bilan yakunlandi. Angliya Gibraltar, 
Minorka oroliga, Fransiyaga qarashli bo'lgan Gudzon ko'rfazi qirg'oqlaridagi 

---

20 
keng erlarga, ispan mustamlakalari bilan savdo qilish huquqiga hamda 
Amerika mustamlakalariga qullar etkazib berish huquqi – «asiento»ga ega 
bo'ldi.
Qirol «remonstrasiyani» imzolashdan bosh tortdi va aksilinqilobiy 
to'ntarish uYushtirmoqchi bo'ldi. Lekin buning ustudan chiqaolmadi. 
Londonga etib kelgan minglab xalq ommalari parlamentni saqlab qoldilar. 
1642 y. yanvarida qirol unga sodiq bo'lgan shimolga jo'nab ketdi va 
parlamentga urush e'lon qildi.1642-1647 yy. birinchi fuqarolar urushi bo'lib 
o'tdi. Qirol shimoliy grafliklarga tayangan bo'lsa, parlament iqtisodiy jihatdan 
rivojlangan janubiy-sharqiy grafliklarga tayanar edi. Yaxshi tayyorgarlik va 
jangovorlikka ega bo'lmagan, qisman yollanma askarlardan iborat parlament 
armiyasi 1644 yilgacha mag'lub bo'lib kelaverdi. Parlament va armiya 
boshqaruvida ko'pchilikni tashkil etgan presviterianlar urushni jadal olib 
borishmadi. Urushdagi burulish parlamentdagi radikal kamchilik-
independentlar faoliyati bilan bog'liq. Independentlar etakchisi Oliver 
Kromvel (1599-1658) boshchiligida yangi turdagi inqilobiy armiya tuzildi. Bu 
armiya 1644 yildan boshlab royalistlarni mag'lub qila boshladi. Hal qiluvchi 
jang 1645 yil iYun oyida Neyzbi yonida bo'lib o'tdi va bu jangda royalistlar 
mag'lub bo'lishdi.
Shunday qilib, ХВИИИ asrning 60-yillaridayoq BuYuk 
Britaniya qo'pgina mustamlakalarga ega bo'ldi: Shimoliy Amerikada 13 ta 
shtat, Kanada, NYufaundlend oroli, Karib dengizidagi orollar, Hindistonning 
bir qismi va Afrikadagi faktoriyalar shular jumlasidan edi. Shu tariqa BuYuk 
Britaniya mustamlakachilik imperiyasiga asos solindi. Angliya «dengiz 
hukmroni»-ga aylandi.ХIХ asrning o'rtalariga kelib Angliyada sanoat 
to'ntarilishi yakunlandi. Texnik ixtirolar va turli mashinalar ingliz sanoatining 
barcha tarmoqlarida qo'llanardi. To'qimachilik va ip-gazlama sanoati ilg'or 
sanoatlardan edi. Lekin, 30-40-yillarda og'ir sanoati va ayniqsa uning Yuragi 
bo'lmish mashinasozlik jadal rivojlanardi. Angliya boshqa davlatlarga turli 
mashinalarni eksport qila boshladi.Avvalroq Angliya Portugaliyaning iqtisodiy 
va siyosiy tobeligiga erishgan edi. Ispaniyadan Yamayka orolini hali 

---

21 
protektorat paytidayoq tortib oldi, Ispaniya va Gollandiya bilan raqobat ham 
Angliya foydasiga hal bo'ldi.Butun ХVIII asr davomida Angliya Fransiya bilan 
qizg'in kurash olib bordi. O'sha davr kishilari bu kurashni «ikkinchi Yuz yillik 
urush» deb atadilar. 40-yillarda savdo raqobati Amerikaga ko'chib, Kanada 
uchun urushga aylandi. 1760 yilga kelib inglizlar Fransiyaning Kanadadagi 
asosiy tayanch nuqtalari – DYuken, Kvebek va Monrealni egallab oldilar, 1763 
yili esa fransuzlarni Kanadadan umuman siqib chiqardilar.Hindistondagi 
kurash esa shiddatliroq bo'lib, uzoqroq davom etdi
13
. Angliyaning Ost-Indiya 
kompaniyasi hali ХVII asrdayoq Bombey (Mumbay) ni egallab, bir nechta 
mustahkamlangan portlarni barpo qildilar. Fransuzlar ham bir nechta dengiz 
bazalari va mustahkamlangan punktlarni qurdilar. Boburiylar imperiyasi 
qulagandan so'ng paydo bo'lgan hind knyazliklari o'rtasidagi ziddiyatdan 
foydalanib, ikkala davlat ham ularning ichki ishlariga faol aralasha boshladi. 
Fransuzlar bilan inglizlar o'rtasida ochiq urush ХVIII asr o'rtalarida boshlanib, 
inglizlar Hindistonning shimoli-sharqi – Bengaliyani tortib oldi. Keyinchalik 
esa Bengaliya, Bixar, Madras va boshqa bir qator viloyatlar ham inglizlar 
qo'liga o'tdi. Qator yirik hind knyazliklari Angliyaga qaram bo'lib qoldilar. 
Fransiya esa Hindistonda beshta punktni, uni ham mustahkamlamaslik sharti 
bilan qo'lda ushlab qoldi.
Shunday qilib, ХVIII asrning 60-yillaridayoq Buyuk 
Britaniya qo'pgina mustamlakalarga ega bo'ldi: Shimoliy Amerikada 13 ta 
shtat, Kanada, Nyufaundlend oroli, Karib dengizidagi orollar, Hindistonning 
bir qismi va Afrikadagi faktoriyalar shular jumlasidan edi. Shu tariqa BuYuk 
Britaniya mustamlakachilik imperiyasiga asos solindi. Angliya «dengiz 
hukmroni»-ga aylandi.ХIХ asrning o'rtalariga kelib Angliyada sanoat 
to'ntarilishi yakunlandi. Texnik ixtirolar va turli mashinalar ingliz sanoatining 
barcha tarmoqlarida qo'llanardi. To'qimachilik va ip-gazlama sanoati ilg'or 
sanoatlardan edi
14
. Lekin, 30-40-yillarda og'ir sanoati va ayniqsa uning Yuragi 
13
Бондарчук В.С., Кирсанова Н.В., Медяков А.С. и др. История стран Европы и Америки в Новое время. В 2 
частях. Часть 2. 1700-1815 годы. - М., 2011. 
14
Бовыкин Д.Ю., Уваров П.Ю., Чудинов А.В. История Нового времени: 1600-1799 годы.- М., 2007. 

---

22 
bo'lmish mashinasozlik jadal rivojlanardi. Angliya boshqa davlatlarga turli 
mashinalarni eksport qila boshladi.Mamlakatda temir yo'llar qurilishi ham 
rivojlandi. Parovoz 1814 yili Dj.Stivenson tomonidan ixtiro qilindi. Dunyodagi 
birinchi temir yo'li Stokton-Darlington yo'nalishi bo'yicha 1825 yilda qurib 
bitkazildi. 1849 yilga kelib mamlakatdagi temir yo'llar uzunligi 9,5 ming km. 
tashkil etdi.Amerikalik R.Fulton tomonidan paroxod (bo'g' kemalari) ixtiro 
qilinishi (1807 y.) kanallardan transport yo'llari sifatida keng foydalanishga 
imkoniyat yaratdi. 

---

23