|
2-masala.Sinergetikaharbirnarsanisistemadebqaraydi. Sistemaniikkitoifagaajratadi: biri – yopiqsistema, ikkinchisi – ochiqsistema. Olamdagijonsizsistemalaryopiq, jonlisistemalarochiqdebxisoblanadi. O‘z – o‘zidantashkiltopish, tashkillanish, asosan, ochiqsistemagataalluqlideyiladi. Sinergetikadabumasalatartiblilikvatartibsizlik, chiziqlilikvachiziqsizlik, barqarorlikvabeqarorlik, vaqtningorqagaqaytmasligivaqaytishi, befurkatsiyavafluktuatsiya, energiyavaentropiya, sababiyatvaoqibat, qonuniyatvatasodif, tabiatvajamiyatmunosabatlarimisollaridabayonetiladi. Sinergetikaningmazmunishumasalalardaniborat.
“Sistema” so‘zigrekchabo‘lib “butun”, “qo‘shma”, “birlashma”, “yig‘ma”, “uyushma” ma’nolarinianglatadi. Buoddiyyig‘indaemas, balkio‘zarobog‘lanishdavao‘zarota’sirdabo‘lganqismlardan, elementlardantashkiltopganmajmuadir. Masalan, dasturxondaginoz – ne’matlaryig‘indisisistemaemas, ota, onavafarzandlardantashkiltopganoilasistemadir, chunkiularorasidao‘zarota’sirbog‘lanishibor. “Quyoshsistemasi” hamshungao‘xshash. Odammiyasio‘zarobog‘langanmilliardlabnervxujayralaridantashkiltopgan. Birneyronminglabboshqasibilanbevositaaloqada.
Gegelsistemaxususiyatigaalohidae’tiborbergan. Uningfikricha, olamdaginarsalarsistemalardaniboratbo‘lganiuchunularnibilishhamsistemashaklidabo‘lishikerak. Sistemanibilishuchununingelementlarinivaularorasidagibog‘lanishxususiyatlarinibilishlozim. Buesadialektikaningtalabidir.
Sistemaniharxiljihatdanklassifikatsiyaqilishmumkin. Masalan,statikvadinamik, jonlivajonsiz, ochiqvayopiq. Statiksistemavaqtdavomidamuvozanatda, dinamiksistemaesa, vaqto‘tishibilano‘zgarishda. Masalan,tosh, tog‘jinsi, binokarkasi, statiksistemalardir. Tirikorganizm, Quyoshsistemasi, chumolilartudasi, asalarilarhamjixatligidinamiksistemalardir.
Ochiqsistemayopiqsistemadannimabilanfarqqiladi? Farqiavvaloshundaki, yopiqsistemagatashqaridanmodda, energiya, informatsiyakirmaydivaundanularchiqmaydi, debxisoblanadi. Ochiqsistemagaularkiradi, lekin, nimauchundirsinergetikaasoschilarichiqishihaqidagapirmaydilar.
O.Tofflerningta’kidlashicha, biologikvasotsialsistemalarochiqsistemalardir. Ammoochiqsistemalarmatematikmodellarniyopiqdesabo‘ladi.
Klassikfizikaasosanyopiqsistemalargae’tiborbergan. Sinergetikadagisistemalarochiqdir. Ochiqsistemaga – tashqaridanhammanarsakiribkelavermaydi. Faqatfaolhisoblanadiganenergiya, moddavainformatsiyalarkiradi.
Sinergetikatirikorganizmniochiqsistemadebxisoblaydi. Bizbufikrgahamqo‘shilamiz, hamqo‘shilmaymiz. Qo‘shilishimizningsababishuki, masalan, o‘simlik, hayvonvaodamorganizmisuv, ozuqa, energiyasiz, ya’nitashqimuhitsizyashayolmaydi. Shuma’nodaorganizmochiqsistemadiyiladi. Quyoshsistemasiesakosmiknurlarsizhammavjudbo‘laveradi, ya’niuyopiqsistema.
Qo‘shilmasligimizningsababichi? V.I.Arshinov, Yu.L.Klimontroviya, Yu.V.Sachkove’tirofetishlaricha, “Ochiqsistemaningmiqdoriyxarakteristikalarinianiqlashmasalasihanuz yechilganemas”. Ha, organizmochiqsistemadeganso‘z, tashqimuhimhamcheksizochiqdegani.Cheksizdeyilgandaxisob – kitobyo‘qdegani. Yopiqsistemadaesabundayemas. Klassikfizikadaenergiya, modda, harakatmiqdori, kinetikmomentlar, massa, zaryadlarninghisob – kitobibor. Falsafadagisaqlanishtamoyilifizikavaboshqatabiiyfanlarnamoyonbo‘ladiganharxilsaqlanishqonunlarimavjud. Masalan, birolmaniyuqorigairg‘itsangiz, uko‘tarilishdantortibpastgatushgunichapotensialenergiyabilankinetikenergiyaningmiqdoriyyig‘indisibirxilbo‘lib, o‘zgarmaydi. Bumisoldabizolmadaniboratsistemachabilan Yerdaniboratsistemachadantashkiltopganyopiqsistemanitasavvurqildik.
Tiriknarsalarborki, ularningharbiriochiqsistemahisoblanadisinergetikada. Jonliorganizmningo‘z –o‘zidantashkillanishshartihamshudir. Buningo‘zikifoyaemas, jonvorlar, xayvonlar, odamlarjuftyashashishart, agarzotninghamyashashinie’tiborgaolsak. Bundantashqariularko‘pchiliksizyashayolmaydilar. Masalan, chumolilar, asalarilar, odamlarbungayaqqolmisol.
Sinergetikadagiochiqsistemalardanyanabirifandir. Fanochiqsistemabo‘libjamiyatbilanbog‘lanishdir. Fanjamiyatningtalabiniqondirishuchunharakatqiladi, fanesajamiyatdankerakli “ozuqa” oladi: olimlarxizmatqiladi, labaratoriyalarquribberiladi, zarursharoitlaryaratiladi.
I. Prigojinningta’kidlashicha, hozirgizamondaijtimoiyo‘zgarishlaravvalgigaqaragandako‘proqtezlanishbilankechmoqda. Buningustiga Yerkurrasiningharxiljoylaridaqaynoqnuqtalar, spid, bo‘ron, transportavariyalari, kuchlizilzilalar, to‘fonlar, toshqinlar, qaxratonsovuqlar, jaziramaissiqlar, yong‘inlar, teraktlar, “parandalargrippi” niqo‘shsak, fluktuatsiyalaravjolmoqda. Natijadatartibsizliklarkuchaymoqda, beqarorlikoshmoqda, xullasvoqeavahodisalarmunosabatlariningchiziqsizligiko‘paymoqda. Ozginasababko‘proqnatijabermoqda. Buesavaqtsezgirliginingoshishigasababbo‘lmoqda.
O. Tofflerningaytishicha, hozirgachafan, asosanbarqarorlikka, turg‘unlikkako‘proqe’tiborberibkeldi. Prigojinsinergetikasiesa, hozirgizamonjahonhayotidako‘plabuchrayotganijtimoiyxodisalarningtezlanishinatijasidapaydobo‘layotganbeqarorlik, tartibsizlik, tezo‘zgaruvchanlik, harxillikkabichiziqsizvoqealargako‘proqurg‘uberyapti.
KarlPopperningochiqjamiyatfalsafasigahozirg‘arbdae’tiborberilmoqda. Uningcha, ochiqjamiyat – bu, qonunxukmdorligig‘oyasidir. Oddiyfuqarolartinchyashaydigan, ozodlikxurmatqilinadigan, yangifikrlarvaxatti– harakatlarxursanchilikbilanqabulqilinadiganjamiyatdir. To‘g‘ri, bugaplaryaxshiniyatbilanaytilgan. AslidaK. Popperbug‘oyaniGitlervaStalinurishiga, binobarin, natsionalsotsializmvakommunizmgaqarshiaytgan. GermaniyajamiyativaSSSRyopiqsistemalardebxisoblangan. Sistemalar, jamiyatlarochiqbo‘lsa, urishbo‘lmasedi, demoqchibo‘lganK. Popper. Ochiqjamiyatningbujihati, albatta, yaxshi. Lekin, ochiqjamiyatdeganichegaralariochiqbo‘lsin, savdo – sotiqdabojqoidasibo‘lmasin, ichkivatashqiqurollikuchlarbo‘lmasin, deganso‘zemas. Masalan, Benilyuksmamlakatlarida, ya’niBelgiya, NiderlandiyavaLyuksenburgdavlatlario‘rtasidaxarbiychegaralaryo‘q, bujihatdanbumamlakatlarochiq, lekinularningharbiriningdavlatiyopiq, ya’niuziningqurollikuchlari, ichkitashqivaekonomikasiyosatialohida. Bujihatdanbumamlakatlarbirmamlakathisoblanmaydivabir – birigabo‘ysinmaydi. Demak, mamlakatlarmunosabatlarimasalasida “ochiqlik” va “yopiqlik” nisbiytushunchalardir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
