O’quvchilarda iqtisodiy tafakkurni shakllantirishning samarali yo’llari krish I bob. O’quvchilar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishning metadalogik asoslari

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Yоsh avlodni komil inson etib tarbiyalash g’oyasi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (Asosiy qonun), “ Ta’lim to’g’risida ’’gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da, Prezident I.Karimov asarlarida o’z aksini topgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev, hukumatimiz tomonidan barkamol avlodni ma’naviy yetuk, iqtisodiy jihatdan bilimdon,teran fikrlaydigan, yuksak iqtisodiy bilim va madaniyatga ega bo’lgan shaxsni tarbiyalash bilan bog’liq qabul qilingan qator huquqiy-me’yoriy hamda amaliy tadbirlarni amalga oshirishga alohida etibor qaratmoqdalar. Jumladan, O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da berilgan vazifa, ya’ni “ta’limning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning ...iqtisodiy, ...ta’lim hamda tarbiyasini takomillashtirish” maktab amaliyotida o’z yechimini topmoqda. Mustaqil O’zbеkistonimizning ravnaqi bugungi yosh, yangi avlodning har tomonlama to`llaqonli, barkamol shaxs sifatida shakllanishiga ko`p jihatdan bog`liqdir. Chunki davlat mustaqil fikrlaydigan, ruhi komil, dili pok insonlar tomonidan quriladi va mustahkamlanadi. Bu o`z navbatida O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta'lim to`g`risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinganligi hamda ushbu hujjatlar mohiyatiga ko`ra uzluksiz ta'lim tizimining shakllanganligi ta'lim-tarbiya asoslarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Iqtisodiy bilimlarni egallash, iqtisodiy tafakkurni  shakllanishining  muhim  jihatlaridan  biri  yoshlarda iqtisodiy psixologiyani shakllantirishdir. Iqtisodiy psixologiya  jamiyatdagi  mavjud  tizimga  xos  tarda shakllana boradi.  Uni shakllan tirishda  esa iqtisodiy ta’lim- tarbiyani amalga oshirish muhim ro’l o’ynaydi. ‘’Tarbiya  ong  mahsuli  bo’lib,  ayni vaqtda  ong  darajasi va  uning  rivojini ham  belgilaydigan  omildir Binbarin, ta‘lim tarbiya   tizimini   o’zgartirmasdan   turib,  ongni ozod va  obod   jamiyatni  barpo etib bo’lmaydi’’  deb ta‘kidlagan edi, Respublikamiz birinchi prizidenti I.A.Karimov. Mamlakatimizda kuchli demokratik huquqiy  davlat  va fuqarolik   jamiyatini barpo etish uchun ijtimoiy о’rnaltirilgan  bozor  iqtisodiyotini  shakllantirish,  kо’p  ukladli   iqtisodiyotni vujudgab  keltirish, iqtisodiyotda  tarkibiy  о’zgarishlarni  amalga  oshirish,  ya‘ni  iqtisodiy  islohotlarni  amalga   oshirishginemas,   insonlarda,  ayniqsa,  yoshlarda  yangicha  iqtisodiy  tafakkurni   shakllantirish  muhim   rol о’ynaydi. Chunki  iqtisodiy tafakkur  jamiyat  a‘zolarining dunyo  qarashini shakllantirishda  mustaqil fikir yuritish vaziyatga   kо’ra   qaror   qabul   qilishga,  о’rganishiga  asos bо’ladi. Mustaqillikka  erishganimizdan  sо’ng   iqtisodiy  tafakkurni   shakllantirish  eng   muhim  masalalardanbiri  bо’lib qoldi. Yangicha  iqtisodiy  tafakkurni shakllanishi  va rivojlanishida mehnatni erkin  faoliyatga aylanishi,  iqtisodiyotni   siyosat  va  mafkura   tazyiqidan   xalos  bо’lishi ,iqtisodiy  qonunlar amal  qilishi  asosida  taraqqiy  etib borishi  muhim ahamiyatga ega.  Iqtisodiy  tafakkur   matematik,   amaliy,   intuitiv,  tahliliy,  abstrakt  tafakkurning  bir butunligidan iborat. 

Mamlakatimizda  bozor   iqtisodiyotiga   о’tilar   ekan,   sifat   jihatdan   tubdan   far  qiluvchi, 
yangicha  iqtisodiy  fikrlovchi,  yangi tipdagi mutaxassisni shakllanitirish lozim  bо’ldi. Buni  hisobga  olgan  holda   mamlakatimizda   kishilarda  yangicha   iqtisodiy   fikrlashni  shakllantirishularning  dunyoqarashini  о’zgartirish   iqtisodiyotni  isloh  qilishning   strategik  maqsadlaridan biri sifatida qо’yildi.Yangicha  tipdagi  iqtisodiy  fikrlash  iqtisodiyotdagi  muammolarni  prinsipial  jihatdan yangicha, sifat jihatdan  totalitar  buyruqbozlikka  asoslangan  tizimdan  farqli  tarzda  yechishni obyektiv zarurligiga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida ma’naviy barkamol avlod tarbiyasi iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning jamiyat hayotidagi nufuzuni muntazam oshirib borishni taqazo qiladi. Bu faqat kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirishning, balki iqtisodiy islohatlarni samarali amalga oshirish yo’lidagi strategik maqsadlarimizni ham bir yo’la ro’yobga chiqarib borishiningh muhum shartidir. Bu  jihatdan  ta‘limga  ham  yuqori  talab  qо’yilmoqda.   Hozirgi   sharoitda   о’quv   dasturlari
xususan   iqtisodiy   fanlar   bо’yicha   dasturlar,  ulardagi  mavzular  iqtisodiy  vaziyat  va  bozor
talablarini  hisobga  olish  bilan  birga  yoshlarga   ularni  qay   yо’nalishda   ketishini   oldindan   kо’ra
bilishni о’rgatishini ham hisobga olish kerak.

 Mustaqil О’zbekistonning  kelajagi, uning  jahondag ilg’or  davlatlardan  biriga  aylanishi  yangicha iqtisodiy   tafakkurni   naqadar  chuqur  va   keng   о’zlashtirib    olganimiz,  о’z  hayotimiz ,turmush tarzimizning  uzviy  qismiga  nechog’lik aylantirishimizga  bog’liq. 

  Iqtisodiy bilmlarni egallash iqtisodiy tafakkurni shakllantirishning muhum jiuhatlaridan biri yoshlarda iqsodiy psixologiyani   shakllantirishdir. Iqtisodiy  psixologiya  bir  tomodan iqtisodiy ta‘lim tarbiyaga, ikkinchi  tomondan jamiyatdagi  mavjud tizimga xos tarzda  shakllana  boradi. Buni  birdaniga  amalga  oshirib  bo’lmaydi.  Mustaqillikni  qo’lga  kiritib, bozor  iqtisodiyotiga 
o’tishni  amalga  oshirish  tufayli  o’tgan  yillar  davomida  aholining  dunyoqarashida  sezilarli darajada
o’zgarishlar yuz berdi Odamlarda yangicha iqtisodiy fikrlash shakllanib, ularning dunyoqarashi iqtisodytafakkuriniyanada   o’zgarib  bormoqda.  Lekin  hali  bajariladigan  ishlar  salmoqli.  Yoshlarda  iqtisodiy fikrlashni shakllantirish ularning iqtisodiy dunyoqarashini oshirish uchun tinmay izlanish, mehnatni talabetad.  Aholini  tejamkorlikka о’rgatish katta daromad manbaidir. Bu hislat odat taziga  kirishi, turmush tarziga  aylanishi  kerak. Iqtisodiy tafakkur eng avvalo oilada,  bolalar muassasalarida, maktab, kollej, oliy о’quv yurtlarida uzluksiz olib borilishi, iqtisodiy fikrlashni о’rgatish,shakllantirish zarur. Iqtisodiyotni rivojlantiruvchi  kuch-bu  insonlardir. Demak, vaziyatni tо’g’ri baholay oladigan har tomonlama teran fikirlaydigan, intiluvchan mutaxassislarni  tayyorlashni davr talab qilmoqda. Mavzuning dolzarbligi va ahamiyatli jihati ham aynan shunda. Zotan iqtisodiy   tafakkur   sohibini,   ya‘ni   о’sayotgan,   rivojlanayotgan   va   taraqqiyot   sari   yuz 
tutayotgan   mamlakatimiz   uchun   zarur   bо’lgan,  ijodkor   va   mustaqil  fikrlay   oladigan,   muqobil 
variantlar  orasidan  eng   samaralisini   tanlay   oladigan   shaxsni   tarbiyalab   yetkazish  muhim   va 
dolzarb vazifa hisoblanadi. Iqtisodiy tafakkurni shakllantirish insonnig hulq-atvori, say-harakati bilan chambarchas bog’liq. O’quvchi talabalarning diqqatini iqtisodiy faolligini opshirishga qaratilishi iqtisodiy faoliyatning mazmunini tashunishlariga etibor qaratilishi muhum ahamiyat kasb etadi.

Hozirda oilalardan boshlab bozor iqtisodiyoti, shartnoma, tadbiorkorlik, biznes, foyda, zarar va boshqa shunga o’xshash atamalar tez-tez ishlatila va bola ongiga singdirila boshlandi. Hamma  iqtisodiy  adabiyotlarda  iqtisodiy  resurslar  va omillar: yer, kapital, mehnat, tadbirkorlik  haqidatо’xtaganda  vaqtni  alohida  ajratib  kо’rsatish,  uning  inson uchun  ahamiyatini 

alohida ta‘kidlash zarur.