O‘quvchilar diqqatining ayrim yosh xususiyatlari Diqqat haqida umumiy ma’lumot

Diqqatning fiziologik va neyrofiziologik mexanizmlari.

Diqqatning fiziologik va neyropsixologik mexanizmlari ancha murakkab, ko‘pchilik fiziologlar unga markaziy asab tizimida faolyait ko‘rsatuvchi va har xil darjada joylashgan filtr sifatida qaraydilar.

Ushbu filtrning asosiy funksiyasi kam ahamiyatli va ustun darjada individ uchun ahamiyatli signallarni filtrlaydi.

Diqqat anatomik va fiziologik jihatdan retikulyar formatsiya va talamik tizim, bosh miya po‘stlog‘i bilan subtalamus, gipotalamus, maxsus neyronal, selektiv diqqat jarayonida ishtirok etuvchilar (diqqat neyronlari, yangilik detektorlari) dan iborat.

Insonning organizmi retikulyar formatsiya oqibatida insonda umumiy bedorlik holatiga olib keladi, uning kuchi orqali o‘z diqqatini faol boshqaradi. Faollashtiruvchi retikulyar formatsiya unga har xil sezgi organlaridagi periferik retseptorlar tomonidan tushuvchi impulslarni tutib olishi orqali yuz beradi.

Agar impulslar kuchsiz intensivlikda bo‘lsa, retikulyar formatsiya optimal darajada diqqat funksiyasini boshqaradi.

Agar impulslar ortiqcha kuch bilan po‘stloqdagi retikulyar faollikda to‘siq paydo bo‘ladi. Bu esa diqqatning buzilishiga olib keladi.

Masalan, ortiqcha emotsional qo‘zg‘alish, diqqatning pasayishiga olib keladi.

Diqqatning turiga qarab turli miya bo‘limlari xarakatlanadi.

Diqqatning fiziologik nuqtai nazardan asosini miyaning reflektor faoliyati tashkil etadi:

• 
  Bir qo‘zg‘atuvchini tanlash
  
• 
  Faol qayta ishlash
  
• 
  Boshqa nerv markazlarini va qo‘zg‘atuvchilarni tormozlashi
  

Sodda misol sifatida oriyentirovka refleksi (I.P.Pavlov) «bu nima refleksi». V.M.Bexterevning to‘planish refleksi deb nomlanadi.

Qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida bosh miyaning ma’lum bo‘limlarida qo‘zg‘alish hosil qilish va boshqa qismida tormozlanishni keltirib chiqarish qo‘zg‘alishning optimal o‘chog‘i deb nomlanadi.

A.A.Uxtomskiy diqqatning fiziologik asosini dominanta haqidagi ta’limotga tayanadi. Dominanta-harakatdagi optimal o‘choqdagi farq qilib, yuqori barqarorlikka egalikni ifodalovchi hukmron qo‘zg‘alish o‘chog‘idir.

Masalan, dominantli qo‘zg‘alish o‘chog‘i insonda intellektual mehnat ustida ishlayotganida to‘planish darajasini oshiradi (ko‘chadagi shovqin, qichqiriq) u hech chalg‘imaydi.

Haligacha diqqatning fiziologik asosini belgilovchi g‘oyalar o‘zining yakuniga yetgani yo‘q, yangi farazlar shakllanaveradi.

Keyingi davrda diqqatning fiziologik asoslari haqidagi izlanishlar quyidagi xulosalarga olib keldi:

1. 
   Diqqat o‘zida miyaning umumiy bedorlik holatini ifodalaydi. Bu retikulyar formatsiyaning ikki qismi ko‘tariluvchi va tushuvchi qismida yuz beradi.
   
2. 
   Rfning ko‘tariluvchi qismi ta’siri bosh miya po‘stlog‘ida tez elektr tebranishini hosil qiladi, nerv jarayonlarining harakatchanligini oshiradi. Sezgirlik chegarasi esa pasayadi.
   
3. 
   Tushuvchi Rfning faollashuvi diqqatning harakat komponentlari bilan bog‘langan. RF bu qismito‘qimalarni bosh miya po‘stlog‘i bilan bog‘laydi.
   
4. 
   Miya po‘stlog‘ining peshona qismi ixtiyoriy diqqatning holatini boshqaruvchi yetakchi apparat hisoblanadi.
   
5. 
   Ixtiyorsiz diqqatning psixofiziologik mexanizmi oriyentirovka refleksi bilan bog‘liq.
   

Diqqatning rivojlanishi xususida L.S.Vigotskiy o‘quvchining ilk yoshida tabiiy diqqat rivojlanishini aytib, bu ixtiyorsiz diqqat sifatida namoyon bo‘ladi deb tushuntirdi. Bu diqqat turi o‘quvchining 4,5-5 yoshiga qadar sayqallanib borishini e’tirof etadi.

А.Н.Леонтьев эса Л.С.Виготскийнинг қарашларига асосланиб, қуйидаги ғояни илгари суради:

1. 
   Tashqi bavosita diqqat tabiiy diqqatga nisbatan tezroq o‘sib borib, maktab yoshida kelib sekinlashish holati yuz beradi. Chunki tashqi bevosita diqqat ichki bavositaga aylanib boradi.
   
2. 
   Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat xususiyatlari o‘rtasidagi farqlanish maktabgacha yoshda boshlanib, maktab yoshida maksimum darajaga yetadi. So‘ngra tenglashish yuz beradi.
   

L.S.Vigotskiy o‘quvchining hayotining birinchi kunidayoq diqqatni chaqiruvchi «qo‘sh stimul» tamoyiliga qo‘shiladi.

1. 
   Hayotning birinchi haftasida oirentirovka refleksi o‘quvchidagi ixtiyorsiz diqqatning obyektiv, tug‘ma belgisi.
   
2. 
   1 yoshning oxirida oriyentirovka tadqiqotchilik faoliyati ixtiyoriy diqqat rivojlanishining vositasi.
   
3. 
   Hayotning 2 yilida. Kattalarning nutq ko‘rsatmalari asosida ixtiyoriy diqqatning kurtakchalari paydo bo‘ladi.
   
4. 
   2-3 yosh. Ixtiyoriy diqqatning birlamchi belgilari yaxshi rivojlanishiga olib keladi.
   
5. 
   4,5-5 yosh. Kattalarning murakkab ko‘rsatmalari asosida diqqatning yo‘naltirish qobiliyatiga ega bo‘ladi.
   
6. 
   5-6 yosh. O‘ziga ko‘rsatma berish asosida ixtiyoriy diqqat-elementlari shakllanadi (tashqi qo‘shimcha vositalar yordamida).
   
7. 
   Maktab yoshi. Iroda asosida ixtiyoriy diqqat rivojanadi.