O‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinf o‘quvchilari uchun geografiya fanidan bosqichli imtihon materiallari va ularning javoblari

«Megalapolis» va «Hududiy ixtisoslashuv» atamalarining mazmun-mohiyatini tushuntiring.

1. 
   Megalopolis (yunoncha megalu - «katta», polis - «shahar») deb yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalarining bir-biriga qo'shilib ketishiga aytiladi. Megalopolislarni bir qancha shahar aglomeratsiyalarining yig'indisi deb ham atash mumkin. Hozirgi vaqtda jahonda 6 ta to'liq shakllangan megalopolis mavjud.
   

Jahonda to'liq shakllangan megalopolislar haqida ma'lumot

№

Megalopolis

Joylashgan davlati

Aglomeratsiyalar soni

Eng yirik aglomeratsiyasi

Umumiy uzunligi, km

1	Shimoli-sharqiy (Bosvash)	AQSH	40	Nyu-York	800
2	Ko'lbo'yi (Chipits)	AQSH	35	Chikago	900
3	Tinch okeanbo'yi (Sansan)	AQSH	15	Los-Anjeles	800
4	Ingliz	Buyuk Britaniya	30	London	400
5	Reyn	Niderlandiya, Germaniya, Belgiya, Fransiya	30	Reyn-Rur	500
6	Yapon (Tokaydo)	Yaponiya	20	Tokio- Iokagama	700

2. 
   Ixtisoslashish - kishilarning biron-bir mashg`ulotda band bo`lishi yoki mehnatning ayrim operatsiyalarga bo`linishi. Qishloq xo`jaligida ayrim ekinlar ekishga yoki chorvachilikning muayyan sohasiga ixtisoslanadi. Sanoatda bir yoki bir necha detal tayyorlashga ixtisoslanadi. Bu esa, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashni osonlashtiradi, mahsulotni arzonlashtiradi, shuningdek zavodlarda muayyan uzel, agregat, masalan, avtomobil dvigateli tayyorlashga ixtisoslanadi.
   

Ma'lum vaqt o‘tib, hududlarning ixtisoslashuvida o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin. Masalan, Qashqadaryo hududida neft va gaz konlari ochilib, ishga tushirilgach, bu hududda yangi ixtisoslashgan ishlab chiqarish shakllandi. O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng don mahsulotlari bilan o‘zini o‘zi ta’minlash vazifasi qo‘yildi. Natijada viloyatlarda ko‘plab g‘alla ekila boshlandi. Oqibatda shu viloyatlar paxtachilikdan tashqari g‘allachilikka ham ixtisoslashdi.
Mehnatning geografik taqsimlanishi asosida o‘z ixtisoslashuviga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi hududlar - iqtisodiy rayonlar yuzaga keladi. Iqtisodiy rayon (hudud)lar uchun butun mamlakat miqyosida ixtisoslashuv o‘ziga xos bo‘lib, mahsulot almashinuvi juda keng qamrovda amalga oshadi. Bunday rayonlarning bir necha ixtisoslashgan tarmoqlari bo‘lishi ham mumkin.
Mamlakat miqyosida ixtisoslashgan tarmoqni qanday aniqlash mumkin? Buning uchun izlanayotgan ixtisoslashuv koeffitsientini K deb olamizda, quyidagi formulani tuzamiz:

bunda: M- rayon mahsulotining mazkur tarmoq bo‘yicha mamlakatdagi salmog‘i, A - mamlakat aholisi sonida rayon aholisining salmog‘i. Agar K ko‘rsatkich birdan katta bo‘lsa, bilingki, rayon bu tarmoqqa ixtisoslashgan ekan. Ixtisoslashish ko‘rsatkichi (K)ning katta-kichikligiga qarab, iqtisodiy rayonning ixtisoslashish darajasini bilsa bo‘ladi. Bundan tashqari, ixtisoslashish imkoniyati transportga va mahsulotni tashish xarajatlariga ham bog‘liq.

3.