O`quv –uslubiy qo`llanma toshkent 2012 tursunoy ziyadova

Morfologiyani tilning boshqa bo’limlari bilan aloqadorlikda o’rganish.
Morfologiyani o’rganish avvalo sintaksis bilan chambarchas bog’langan, Buning bosh sababi shundaki, so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalarning ularda mujassamlangan va morfolo-giyada o’rganiladigan mohiyati, ya’ni qo’shimchalarning sintaktik vazifalari nutkda qo’l-lanilishida namoyon bo’ladi. Shuning uchun morfologiya va sintaksis bir –birini to’ldi-rib turadi. Ikkinchi tomondan, morfologiya leksikologiya bilan, tilning lug’at sathi bilan uzviy bog’liqdir.
Ma’lumki, morfologiyada so’z shakllari va ularning ma’nosi o’rganiladi. So’z shakllarining ma’nolari esa so’zning u yoki bu ma’no xususiyatlari bilan bog’liqdir. Chunonchi,-lar ko’plik qo’shimchasi kishi otlariga qo’shilganda bir ma’noni anglatsa, joy nomlariga qo’shilsa, boshqa ma’no; bo’linmas, yaxlit moddalarni ifodalovchi so’zlarga qo’shilsa, butunlay boshqa ma’no kasb etadi. Bu xil ma’nolar, asosan, so’zlar ifodalagan lug’aviy ma’nolar bilan bog’liq. Shuning uchun qo’shimchalarning ma’nolari so’z ma’nolari bilan birgalikda olingandagina sharhlanishi mumkin.
Morfologiyaning uslubiyat bilan aloqadorligi haqida gapirilmasa ham bo’ladi. Chunki uslubiyat, birinchidan, tilning barcha sohalarini o’z ichiga qamrab oladi. Ikkinchidan, morfologiyada o’xshash ma’no va vazifaga ega bo’lgan shakllar o’rganiladi. O’xshash shakllarni qo’llashda esa asosiy farq uslubiyat bilan belgilanadi.
Morfologiya so’z yasash bilan bevosita bog’liqdir, Chunki so’z yasash qaysi yo’l bilan bo’lmasin, u yoki bu so’z turkumining sodda yoki qo’shma shaklini yasashdan iboratdir. Har bir yasama so’z ma’lum bir so’z turkumining ma’lum bir ma’no turuhiga mansub bo’ladi. So’z yasashni so’z turkumlari ichida o’rganishning sababi ham shunda.Morfologiyaning, ayniqsa leksikologiya bilan aloqasi benihoya kuchli. Har bir so’z turkumini o’rganganda bu turkumning ichki ma’no guruhlarini alohida ajratish va ularga to’xtalish bu ikki bo’limni o’zaro aloqadorlikda o’rganish imkoniyatini yaratadi. So’z turkumlarining ma’no guruhlariga ajratish va sanashda o’quvchilar, albatta, uslubiy bo’yoqlar, ko’tarinki ruhdagi so’zlar va oddiy so’zlar bilan ish ko’radilar. Shuning uchun so’z turkumlarini ajratish va amalda qo’llashda o’quvchilar so’zlardagi uslubiy xususiyatlarga diqqat qilishlari ya’ni morfologiyani lug’at va uslubiyat bilan qo’shib olib borishlari zarur.
Qo’shimchalarning ma’nosi va ishlatilshpida ikki omil, yuqorida ko’rsatganimiz-dek, lug’aviy ma’no omili va sintaktik qo’llanish omili birgalikda olib boriladi. Chunonchi, -lar qo’shimchasi otlarning turli ma’no guruhlariga qo’shilib kelganda turli xil ma’no va uslubiy xususiyat kasb etadi. Vu qo’shimchalarning uslubiy xususiyatlari hurmat, kuchaytirish, bo’rttirishsh, mensimaslik, kamsitish ma’nolari uslubiyat bilan, so’zlarning lug’aviy ma’nolari bilan birgalikda sharhlansa, o’quvchilar bu hodisalarni chuqurroq tushunib oladilar.
Xullas, morfologiya fonetika, leksikologiya, sintaksis va ayniqsa, uslubiyat bilan uzviy aloqadorlikda o’rganilsa, til materiallarining foydalilik darajasi ortadi, ularning o’rganish imkoniyatlari kengayadi.