O`quv –uslubiy qo`llanma toshkent 2012 tursunoy ziyadova

Yozma nutq esa harf va so’zlarning ma’lum asosida o’zaro birikuvi, tinish belgilari, har xil ajratishlar: abzatslar, paragraflar va gaplarni grammatik jihatdats aniq va tushunarli bayon qilish orqali voqelanadi. Yozma nutq ham og’zaki nutq singari monologik, dialogik va polilogik shakllarga ega.
Monologik nutq bir kishining boshqalarga qaratilg’ats nutqi bo’lib, u ximoya qilish, xabar berish, o’qilganni qaytd so’zlab berish, o’zi savol berib, o’zi javob berish shaklida namoyon bo’ladi.
Dialogik nutq ikki kishi o’rtasida amalga oshiriladi. Polilogik nutq esa ko’p kishining nutqidir. Nutqning bu ko’rinishlari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo, bu nutq turlari keng jumlalarni talab etmaydi. Shuning uchun dialogik va polilogik nutq tarkibida to’liqsiz gaplar juda ko’p bo’ladi. Bunday nutq tarkibida so’roq va undov gap lar ham uchraydi. Gaplar ko’pincha o’zining qisqaligi bilan ajralib turadi. Og’zaki dialo gik va polilogik nutqda so’z bilan ifodalash qiyin bo’lgan bir qator vositalar: mimika, imo -ishoralar, ohang ham ishga solinadi. Fikrni berishda o’quvchilarda bu nuqtalarni tarbiyalash ham ona tili o’rganishning muhim vazifalaridan biridir.
Ta’lim jarayonida ko’pincha dialogning keng tarqalgan ko’rinishi-suhbatdan foydalaniladi. Bu, odatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muloqotdir. Nutqning bu ko’rinishi tugallangan jumlalardan foydalanish bilan ajralib turadi.
Nutqning ikkinchi turi yozma nutqdir. Yozma nutq ustida ishlash og’zaki nutqqa qaraganda ancha murakkab jarayondir. Chunki u o’quvchidan grammatik va mazmun jihatidan to’g’ri jumla qurishni, har bir so’zni o’z o’rnida to’g’ri qo’llashni, fikrni ixcham, izchil, ifodali, uslub jihatidan sodda va ravon ifodalashni, bayon qiliigan fikrlar asosida xulosalar chiqarishni talab etadi. Bu nutq turining murakkab tabiati ham shundaki, u imlo, tinish belgilari va uslub bilan bog’liq. So’zni to’g’ri yozish, tinish belgilarini o’rinli qo’llash, fikrni uslub talabiga muvofiq bayon qilish o’quvchidan katta mas’uliyatni talab etadi.
Yozma nutq tekshiriladi, kuzatiladi, takomillashtiriladi, bu jihatdan u og’zaki nutqqa qaraganda. ancha qulay imkoniyatlarga ega. O’quvchi yozma nutqdagi xato va kamchiliklar ustida ishlaydi, ularni bartaraf etadi, keyingi ishlarida kamchiliklarga yo’l qo’ymaslikka intiladi.Imlo va tinish belgilari ustida ishlash matn ustida ishlash bilan qo’shilib, bir yaxlitlik hosil qiladi.