O’quv uslubiy majmua bilim sohasi: 300000 – Ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot Ta’lim sohasi: 3

«Tasdiqlayman»
Kafedra mudiri
______________________ «_____»___________2021 yil
"Menejment" fanidan ishchi dastur bajarilishining kalendar tematik rejasi

№	Bajariladigan ishlar			Mashg’u-lot turi		Ajra-tilgan vaqt		Talaba mustaqil ishi mavzusi va mazmuni	Hisobot shakli		Bajarilishi haqida ma’lumot		O’qituv- chi imzosi
											Soat	Oy va kun
1	Adabiyotlar tanlovi				2					Bibliogra-fiya	2
2	Reja tuzish				2					Reja	2
3	Reja bo’yicha nazariy savollarni yoritish				10					Referatning bir qismi	10
4	Reja bo’yicha amaliy ma’lumotlarni tahlil qilish				6					Referatning bir qismi	6
5	Takomillashtirish yo’nalishlarini aniqlash				4					Yo’nalishlar	4
6	Ma’ruza bo’yicha konspektlarni tayyorlash				6					Konspekt	6
7	Amaliy mashg’ulotlar uchun seminar savollariga javob yozib kelish				8					Seminar savollariga javoblar	8
	1-oraliq nazorat				40						40
8	Mavzuni mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiyalash nuqtai nazaridan yoritishi					6			Referatning bir qismi		6
9	JMI inqirozi ta’sirini pasaytirishda menejmentning roli					4			Referatning bir qismi		4
10	Mavzuni investitsiyalardan foydalanish bilan bog’lanishi					4			Referatning bir qismi		4
11	Xulosa va takliflarni tayyorlashi					6			Xulosalar		6
12	Rasmiylashtirish					2			Referat		2
13	Ximoya qilish					4					4
14	Ma’ruza bo’yicha konspektlarni tayyorlash					6			Konspekt		6
15	Amaliy mashg’ulotlar uchun seminar savollariga javob yozib kelish					8			Seminar savollariga javoblar		8
	2-oraliq nazorat					40					40
		Jami:					80				80

Mustaqil ishni bajarish tartibi:
Mavzu tanlangan, shu mavzu doirasidagi masalalarni to’la yoritishga olib boruvchi reja tuziladi.
Masalan, Menejment evolyutsiyasi mavzusini yoritishda quyidagicha reja tuzilishi mumkin:

1. 
   Kirish. Menejment fani va uning mohiyati, vazifalari
   
2. 
   Menejmentning rivojlanishi
   
3. 
   Qadimiy va navqiron fan
   
4. 
   Menejment rivojlanishiga hissa qo’shgan maktablar (yo’nalishlar)
   
5. 
   Ilmiy boshqaruv maktabi
   
6. 
   Ma’muriy maktab
   
7. 
   Insoniy munosabatlar maktabi
   
8. 
   Miqdoriy usullar maktabi
   
9. 
   Xolatiy va sistemali yo’nalishlar
   
10. 
    Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilashda menejmentning o’rni
    
11. 
    JMI inqirozi oqibatlarini bartaraf etishda menejment yo’nalishlarining tavsiyalaridan foydalanish.
    
12. 
    Menejment rivojlanishida investitsion faoliyatni amalga oshirilishi
    
13. 
    Menejment nazariyalarini rivojlantirish
    

Reja tuzilgach, tanlangan adabiyotlardan, ma’ruza matnidan foydalangan holda hamda o’qituvchi maslahatini olgan holda talaba mustaqil ishni bajarishga kirishadi. Rejaning har bir bo’limini mustaqil ravishda yoritadi va ushbu mavzu bo’yicha maqola yoki konferentsiyaga materiallar tayyorlashi mumkin.

1. XX-asrga kelib «Menejment» so’zi lug’atlarda paydo buldi. Menjement nazariy jihatdan nisbatan yangi bo’lgani bilan, amaliy jihatdan uning ildizlari qadim-qadimlarga ketadi. Misr exromlari, Samarkand va Buxoro minoralari, tarixiy obidalar, Temur boglari, turli davrlarda bulib utgan urushlar barchasi boshqaruvning natijasidir. Kupchilik birgalikda faoliyat kursatar ekan, ularning faoliyati boshqaruvga muxtojdir. Ulardagi odamlarning, bulimlarning xarakatlarini bir-biriga muvofiklashtirish boshqaruv jarayoni natijasida amalga oshadi. Boshqaruvsiz xech kanday faoliyat amalga oshmaydi.

XX-asrga kelib «Menejment» mustakil bilimlar soxasiga aylandi. Menejmentning uz urganadigan predmeti, uziga xos muammolari va ulani yechishga bulgan yunalishlari mavjuddir. Menejment fan sifatida boshqaruv mexnatining tabiatini tushuntirishga xarakat kiladi, uz kuchini safarbar kiladi. Menejment sabab va okibatlar urtasidagi bogliklikni urnatish, odamlarning birgalikdagi faoliyati samarali va foydali bulishining shartlari va omillarini urganadi. Menejmentning fan sifatida aniklashda boshqaruvning tugrisida tartibga solingan bilimlarning muximligini ta’kidlash lozim. Ular vositasida korxona va tashkilotlar maksadlariga erishiladi, joriy ishlarni uz vaktida va sifatli tarzda bajarilishini ta’minlanadi, xarakat va xodisalarning rivoji istikbollari belgilanadi, shu bilan birgalikda tashkilot taktikasi va strategiyasi maksad va vazifalarni kuyishdi, boshqaruv amaliyotini amalga oshirishda tayanch vazifasini utaydi. SHu sababli boshqaruv fani uz nazariyasini yaratdi. Boshqaruv nazariyasining asosiy mazmunini konun va konuniyatlar, koidalar, funktsiyalar, boshqaruv jarayonidagi odamlarning maksadga muvofik faoliyatlarini usul va vositalari tashkil etadi.
Bozor sharoitida boshqarish-menejment kuyidagilarni anglatadi:

3. 
   Tashkilot faoliyatini bozor talabi va extiyojlariga yunaltirilganligiga, anik istemolchilar xoxishlarini inobatga olish va tanlab yukori bulgan maxsulot turini ishlab chikarishni tashkil etish.
   

2. Ishlab chikarish samaradorligini oshirishga, kam xarajatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishhishga muntazam xarakat kilish.
3. Korxona, tashkilot faoliyatining yakuniy natijalari uchun mas’ul bulgan shaxslarga qaror kabul kilish, erkinligini beruvchi xujalik mustakilligiga ega bulish.
4. Bozordagi xolatga mos ravishda maksadlar va dasturlarni muntazam ravishda moslashtirib borish.
5. Asoslangan va anik qarorlar kabul kilishda kmp’yuter texnikasidan foydalangan xolda zamonaviy axborot asoslaridan xamda manbalaridan foydalanish.
«Menejment» fanining asosiy maksadi tashkilotlar tugrisidagi asosiy ma’lumotlarni berib, ulardan samarali raxbar uz ishida xar xil xolatarni xisobga olib, kelajakni oldindan kura bilib, xar kanday uzgarishga tez tayyorlanishiga yordam beradi. Mana shunday xolatga tayyorlashni «Menejment» fani uz oldiga asosiy maksad kilib kuyadi.
2. XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib korxonalar yanada kengayib bordi, asta-sekin rakobat yuzaga kela boshladi. 1911 yillarga kelib boshqaruvga kizikish paydo bula boshladi. SHu yilda Ferederik U.Teylor uzining «Ilmiy borshkaruv koidalari» kitobini nashr kildi. Bu boshqaruvni fan sifatida va mustakil tadkikot soxasi sifatida tan olishining an’anaviy boshlangich nuktasi.Albatta, bu xolat birdaniga bulmadi, balki yillar davomida sharoit yetilib borib amalga oshdi. Bu xolatning yuzaga kelishiga Angliyada amalga oshgan sanoat revolyutsiyasi, Amerika Kushma SHtatlardagi rivojlanish, temir yullarining kurilishi, bazorning rivojlanishi sabab buldi. Boshqaruv saxasidagi nazariy tadkikotlarning rivojlanishiga Amerika Kushma SHtatlaridagi uzgarishlar sabab buldi.
Yirik biznesning extiyojlariga javob tarikasida boshqaruv fan sifatida va mustakil tadkikotlar soxasi sifatida rivojlanib berdi. Boshqaruvning rivojlanishi turli yunalishlar ta’sirida amalga oshib bordi.
3. Tashkiliy muvaffakiyatga erishmokchi bulsa boshqaruv jarayonini kamalaga oshirishi shart. Kadimgi zamonlarda xam tashkilotlar bulgani kabi, ularda boshqaruv xam mavjud bulgan. Demak, boshqaruv amaliyoti kadimdan beri mavjud bulgan. Temuriy boglari, Buxoro va Samarkanddagi tarixiy obidalar, shaxarlar, mamlakatlar urtasida yuz bergan urushlar, Misr exromlari – bular barchasi tashkiliy xarajatlar natijasida amalga oshgan. Bu xrakatlar barchasi boshqaruv faoliyati orkali amalag oshirilgan. Belgilangan maksadga erishish esa samarali tarzda boshqarishni, ishlarni tugri tashkil etishni talab kilgan.
Yillar utishi bilan tashkilotlar kengayib, ularni faoliyati murakkablashib borgan. SHu sababli, ularni boshqarish xam murakkblashib boradi. Kadimgi boshqaruv bilan zamonaviy boshqaruv orasida katta fark bor. Boshqaruv faoliyati kadimiy bulgani bilan boshqaruv goyasi ilmiy fan sifatida, tadkikotlar soxasi sifatida, nisbatanlidir. Rivojlanish davom etib borgan sari boshqaruvchi fan sifatida karash boshlandi. Boshqaruv faoliyati tadkikotlar soxasiga aylandi, samarali boshqaruv yullari izlana bordi.

1. 
   Tashkilotlar xam kadimdan mavjud bulgan. Ammo, kadimgi tashkilotlar xozirgi tashkilotlardan kup jixatdan fark kilgan. Kadimgi tashkilotlarda va zamonaviy tashkilotlarning ba’zi bir jixatlari mavjud bulgan. Rivojlanish natijasida tashkilotlar xam murakkablashib borgan.
   

Kadimgi tashkilotlar bilan zamonaviy tashkilotlar orasidagi farklar.

Kadimgi tashkilotlar.	Zamonaviy tashkilotlar
Kichik va mayda tashkilotlar.	Yirik va bakuvvat tashkilotlar.
Raxbarlarning kamligi.	Raxbarlarning kupligi.
Urta bugin raxbarlarining yukligi.	Urta bugin raxbarlarining kupligi.
Boshqaruv faoliyatini boshqa faoliyat turlaridan ajralmaganligi.	Boshqaruv faoliyatining mustakilligi.
Raxbarlikni avloddan-avlodga utishi yoki kuch ishlatib olinishi.	Raxbarlikni konuniy yul bilan, ilm va bilim egallanishi.
Tashkilot uchun muxim qarorlar kamchilik tamonidan kabul kilingan.	Muxim qarorlar kabul kilishda kupchilikning katnashuvi.
Buyruk bilan ishlash.	Jamoa mexnati va samarali faoliyatga asoslanish.

Tashkilotlar va boshqarish kadimda va xozir mavjud bulgani bilan ular orasida juda katta fark bulgan.
3. Avvalgi vaktlardagi tashkilotlada, ya’ni, XX-asrgacha bulgan tashkilotlarda boshqaruvni kanday kilib sistemali tarzda amalag oshirishga kizikish bulmagan, asosan kuprok pul ishlab topish. Siyosiy xokimiyatga ega bulishga kizikish bulgan. Kanday kilib samarali boshqarishni iamalga oshirish tugrisida fikr yuritilmagan.
XIX-asr boshlarida Robert Ouen boshqaruvni takomillashtirish orkali tashkilot maksadlariga erishish mumkinligi tugrisida izlanishlar, tadkikotlar olib borgan. U uz korxonasida odamlarga yashash uchun kulay uy-joylar bergan, ish sharoitlariniyaxshilashga xarakat kilgan, moddiy jixatda kizikishlarining orttirish uchun ular mexnatini anik va xakkoniy tarzda baxolash tizimini yaratgan. Bu uzgarishlar uz samarasini beradi. Odamlar uzok-yakinlardan SHotlandiyaning N’yu-Lanardiga bu korxonani kurish uchun keladilar va bu korxonada ishlashga kizikadilar. Usha vaktlarda barcha korxonalar foyda olib ishlaganligi sababli, boshqa korxona raxbarlari Ouen yangiliklariga e’tibor bermadilar, kizikadilar.
4. XX asrning birinchi yarmida boshqaruv faniga katta xissa kushgan turtta maktab uz goyalari bilan chikdi:

1. 
   Ilmiy boshqaruv maktabi.
   
2. 
   Ma’muriy maktab.
   
3. 
   Insoniy munosabatlar maktabi.
   
4. 
   Boshqaruv fani maktabi. (Mikdoriy maktab).
   

Xar bir yunalish tarafdorlari uz davrlarida tashkilotning maksadiga samarali tarzda erishish yulini topishga xarakat kiladilar. Ularning goyalari fakat ayrim xollarda ma’lumsamarani berdi. SHu bilan birgalikda ularning xar biri boshqaruv faniga katta xissa kushdilar. Xozirgi vaktdagi zamonaviy tashkilotlar ushbu maktablarning goyalaridan kisman foydalanmokdalar.
5. Ilmiy boshqaruv F.U.Teylor, Frenk va Liliya Gilbert, Genri Gantlar ishlariga taalluklidir. Ular tkuzatishlar, ulchamlar, mantik va taxlil orkali bajariladigan ishlarni takomillashtirish va ularni samarali tarzda bajarishga erishish mumkin deb xisobladilar. F.Teyler, ishchi belkurakda kutarishi va uloktirishi mumkin bulgan kumir mikdorini aniklagan bulsa, Gelbiretlar mikroxronemetrni kashf kildilar va uning yordamida ish bajarishdagi xarakatlarni anikladilar. Natijada keraksiz va samarasiz xaraktlarni kiskartirishga muvaffak buldilar, ish usullarini takomillashtirishga xarakat kildilar.
Bu maktabning muxim xissasi-ishchilarning mexnat unumdorligini oshirish maksadida ularni ragbantlantirish tizimidan foydalanishni yulga kuyilishidir. SHu bilan birgalikda ishlab chikarishda xodimlarni dam olishni va tanaffuslarni nazarda tutishni bajarishga mos va loyik xodimlarni jalb kilishni yulga kuydilar. Teyler va uning zamondoshlari boshqaruv buyicha ishlarni boshqa ishlardan ajratishni taklif kildilar va boshqaruv ishlariga katta e’tibor berdilar.
6. Ilmiy boshqaruv tboshqaruvning kuyi darjalarida ishlarni takomillashtirib, ishlab chikarish samaradorligini oshirish tugrisida izlanishlar olib borgan bulsalar, ma’muriy maktab namoyondalari tashkilotni boshqarishga e’tibor berdilar, tashkilotni samarali boshqarish yunalishlarini anikladilar. Ushbu maktab tarafdorlari: Angri Fayol’, Lindal Urvik, Al fred P:Slolalaridandir. Ularning barchasi tashkilotning maksadlariga erishish uchun boshqaruvning ijtimoiy yunalishlariga e’tibor bermadilar. Ularning xulosalari ilmiy uslubga asoslanmagan bulib, kuzatishlar asosida yuzaga keldi. Ular boshqaruvda moxiyalashtirish, ishlab chikarish va Menejment funktsiyalarining ajratishni taklif kildilar.A.Faytol’ boshqaruv universal jarayon ekanligini va u bir-biriga boglik bulgan funktsiyalardan iborat ekanligini isbotladi. U birinchi bulib boshqaruv koidalarini yaratdi.
A.Fayolning boshqaruv koidalari:

1. 
   Mexnat taksimoti.
   
2. 
   Vakolat va ma’suliyat.
   
3. 
   Intizom.
   
4. 
   Yakka raxbarlik.
   
5. 
   Yunalish birligi.
   
6. 
   SHaxsiy kizikishlarni umumiy kizikishlarga buysunishi.
   
7. 
   Xodimlarni mukofatlash, takdirlash.
   
8. 
   Markazlashuv.
   
9. 
   Zanjir.
   
10. 
    Tartib.
    
11. 
    Xakkoniylik.
    
12. 
    Ish joyining muximligi.
    
13. 
    Rejalashtirish.
    
14. 
    Xamkorlik.
    

7. Boshqaruvda insoniy munosabatlarni asosiy uringa kutargan bu yunalishning asoschilari: Meri Parker Follett va Elton Meyolardir. Menejment-boshqa odamlar yordamida ish bajarishni ta’minlash ekanligin Follett birinchi bulib aniklagan edi. Bu maktab namoyondalari korxona maksadiga erishish uchun, mexnat unumdorligini orttirish uchun korxonadagi xodimlar urtasida yaxshi munosabatlarni yulga kuyish zarurligini ta’kidladilar. Mexnatni ragbantlantirish, ish usullarini takomillashtirish xamma xam kerakli samara beravermasligini, odamldar uz yon atrofdaglaridagi sheriklaridan kolishmaslikka, munosabatlarni buzmaslikka xarakat kiladilar va bu katta samara beradi.
Korxona raxbariyati uz xodimlari tugrisida kaygurish, ular extiyojlarini urganishi darajasida mexnat unumdorligi ortadi.
8. Ma’muriy maktab tarafdorlari jarayon yunalishi tugrisida fikr yuritib menejer funktsiyalarini kursatib bergan edilar. Ular bu funktsiyalarni bir-biriga boglik emas deb xisobladilar. Jarayon yunalishi esa bu funktsiyalarni bir-biriga boglik ekanligini ta’kidlaydi.
Boshqaruv bir jarayon sifatida kurib chikiladi.SHu sababli maksadlarga erishish-bir-biriga boglik bulgan uzluksiz xarakatlardan iboratdir. Bu xarakatlar xar bir jarayon bulib, tashkiliy muvaffakiyati uchun juda muximdir. Ularni boshqaruv funktsiyalari deb aytiladi. Anri Fayol birinchilardan bulib boshqaruvni oldindan belgilash va rejalashtirish, tashkil etish, foydalanish, muvofiklashtirish va nazorat kilishdan iborat ekanligini ta’kidladi.
Xozirgi vaktda adabiyotlarda boshqaruvning kuyidagi funktsiyalari mavjudligi kursatiladi: rejalashtirish, tashkil etish, buyruk berish, ragbat berish, raxbarlik kilish, muvofiklashtirish, nazorat, kommunikatsiya, tadkikotlar utkazish, baxolash, qaror kabul kilish, xodimlarni tuplash va tanlash, mulokotlar olib borish va bitimlar tuzish.
Umumiy kilib aytadigan bulsak menejment funktsiyalari kuyidagi funktsiyalardan iboratdir:

1. 
   Rejalashtirish.
   
2. 
   Tashkil etish.
   
3. 
   Ragbatlantirish.
   
4. 
   Nazorat kilish.
   
5. 
   Taxlil kilish.
   

9. Tashkilotlarni boshqarish jarayonida turli xolatlar yuzaga keladi. Xolatiy yunalish fanni anik xolatlar va sharoitlarga moslashtirishni nazarda tutadi. Ayni vaktda yuzaga kelagn xolat va undan samarali tarzda foydalanish tashkilot samarasiga katta ta’sir kursatadi. Raxbarlar xar bir xolatga mos ravishda xarakat kilishlari lozim. XX-asrning 20-yillarida Meri Parker Felitt «Xolat konuni» tugrisida gapirib utgan edi. U turli xolatlar turli bilimlarni talab kilishini ta’kidlagan edi.
Boshqaruvda samarali yunalish xam mavjud. Sistema-bir-yuiriga boglik bulgan bir butunlikdir.Xar bir kism bu bir butunlikga ta’sir kursatadi. Raxbar nafakat uz vazifasi doirasida uylashi, balki boshqa bulimlar vazifalari tugrisida xam fikr yuritishi, u kabul kilayotgan qarorlar boshqa bulimlar faoliyatiga xam samarali ta’sir kursatishi.
Barcha tashkilotlar sistema hisoblanadi. Odamlar tashkilotning bir kismi ekanlar, ular texnika bilan birgalikda sotsiotexnik sistema deb ataladi. Tashkilotdagi xar bir kism bir-biriga boglikdir. Raxbarlar xar bir kism tugrisida ma’lumotga ega bulishi, muammolarini bilishi va mos xarakatlarni amalag oshirishni bilishi lozim.
Menejmentning nazariyalari vaqtlar o’tishi bilan rivojlanib, takomillashib bormoqda. Hozirgi iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi sharoitida, menejmentga berilayotgan e’tibor kuchaydi.Hozirgi sharoitga mos ravishda menejmentning nazariyalari istiqboldagi xolatni o’rganishi, tahlil qilishi va moslashish bo’yicha harakatlarni amalga oshirishi lozim. Hozirgi zamon menejmentining nazariyalari matematik usullarga suyanishi boshqaruv masalalarini hal etishda matematik usullarni qo’llay bilishi lozim.

Adabiyotlar

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent «O’zbekiston» 2014 y.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” PF-4947-son Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to’plami, 2017y., 6-son.