O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

 
Nazorat savollari: 
1. 
Tuproq tarkibidagi tuzlarni laboratoriya sharoitida qanday aniqlanadi? 
2. Tuproq tarkibidagi tuzlarni dala sharoitida tezkor aniqlash usuli qanday 
aniqlanadi? 
3. Tuproq tarkibidagi tuzlarni nima uchun aniqlanadi? 
 
 

---

185 
6.11. Qishloq xo„jaligi ekinlaridan olingan hosil ma‟lumotlariga variatsion 
statistika uslubda matematik ishlov berish. 
6.11.1. Olingan hosil ma‟lumotlariga variatsion statistika uslubda matematik 
ishlov berishni aniqlash. 
Dala va hattoki vegetatsiya tajribalarida ular juda puxta o„tkazilganda parallel va 
variantlardan bir hosil olib bo„lmaydi. Bitta variantning o„zida hosildorlik hatto 
takrorlanishlar bo„yicha ham o„zgarib turadi. Bu dala tuprog„i unumdorligini bir xil 
emasligi, tajribani o„tkazish texnikasi, har tup o„simlik o„ziga xos o„zgaruvchanlik 
hususiyatiga egaligi va mexanik zararlanish bilan izohlanadi. 
Ko„p sonli parallel variantlar va tajribalarda hatoliklar bo„lsmasa, tuproq 
unumdorligi ideal daraja birxillashtirilsa, olingan hosil haqidagi ma‟lumotlarning 
o„rtacha arifmetik qiymati shu hosilning haqiqiy qiymatiga mos keladi. Bunday 
hollarda parallel variantlardan olingan hosil uchun haqiqiy hosilning muayyan 
qiymati atrofida bo„ladiki, bunda ularning ko„rsatkichlari maromida taqsimlanish 
eri chizig„i yoki variatsion
Parallel variantlar soni cheklangan (4-6) bizning amaliy ishimizda xar bir 
variant uchun hosilning o„rtacha arifmetik qiymati bu variantdagi xakiqiy hosil 
uchun anik ko„rsatkich bo„la olmaydi. Ammo ayrim ko„rsatkichlar xakiqiy 
o„rtacha qiymat atrofida ma‟lum tarzda joylashayotganini bilgan xolda, emperik 
o„rtacha qiymati xakiqiydan u va bu mikdordaga o„zgarish extimolligini belgilash 
mumkin. 
Eng yukori ko„rsatkichlar o„rtacha arifmetik qiymat yakinida joylashgan. 
O„rtacha son ko„rsatkichidan oshishlar oshgan sari, ulardan keskin farklanuvchilar 
bo„ladi. 
Grafikda kobarikdan botik shaklga o„tgan nukta asosiy yoki kvadratik 
o„zgarishga mos keladi, yunon xarfi (sigma) bilan belgilanadi. U variatsiya 
kamrovi, kator tarkokligini tavsiflaydi. Kator qancha tor bo„lsa, shuncha kam 
vaaksincha, kator qancha keng bo„lsa, shuncha katta, o„zgaruvchnlik bo„lmaganda 
nolga teng bo„ladi. 

---

186 
Xamma ko„rsatkichlarning uchdan ikki qismi (68,3%) M=oraligi ichida 
fakat uchdan biri (31,7%) bu oralikdan tashkarida yotadi. Demak, shu katordagi 
tusmollab olingan xar kagday ko„rsatkichning oraligidan tashkariga to„gri kelish 
extimolligi 0,317 ga teng. U vabu tomonga o„zgarish dan ko„prok bo„lishi barcha 
ko„rsatkichlarning 22 dan bir qismida (4,5%), o„rtacha ko„rsatkichdan og„ish 38 
dan ko„prok bo„lishi esa 370 xolatda fakat bir marta uchraydi. 
Alohida aniqlanishning asosiy yoki kvadratli og„ishlari birligini xisoblash 
quyidagi formula bo„yyicha bajariladi: 
Bunda – v o„rtacha arifmetik qiymatining aloxida aniklanish og„ish (ba‟zan 
u bilan ifodalanadi); 
∑v
2
– og„ishlar kvadratlar yigindisi; 
n – tajribaning parallel variantlari-takrorlanishlar soni. 
Variatsiya katoriningg asosiy elementlariga o„rtacha arifmetik xato xam 
kiradi. Kiskas, o„rtacha yoki kvadratli xato dir. Uasosiy og„ishni kuzatuvlar soni 
ning kvadrat ildiziga bo„linganiga teng: 
Aniqlashlar ishonchliligi takrorlanishlar sonining kvadrat ildiziga mutanosib 
xolda oshib boradi. Masalan, tajriba 4 karra takrorlanishalrda o„tkazilsa, unda 
uning anikligi bir karra takrorlanish ishonchliligiga nisbatan 2 marta (√4) ortadi. 
Ushbu variantning o„rtacha arifmetik xatosini o„rniga uning qiymatini ko„yib 
aniklash mukin: 
 
SHunda 

---

187 
Tajriba 
xatosining 
o„rtacha natija qiymatiga taksimlanib, foizda
ifodalangani tajriba aniqlagi, deb ataladi. Tajriba anikligi odatda, da
ifodalanadi. 
Agrotexnik tajribalar uchun aniklak 4-8%, xar xil ekinlar navlarini sinashda 
2-4% mikrodala va lizimetrik tajribalar uchun 2-3%, dala, laboratoriya kuzatuvlari 
va taxlillari uchun 1-3% bo„lishi mumkin. 
Tajribaning turli variantlari uchun o„rtacha arifmetik qiymatlari farqi 
ishnchliligini aniklash zarur. 
Agar o„rtacha M, xatosi +_ m
1
ga teng bo„lsa, boshqa o„rtacha M
2
ning 
xatosi +_ m
2, 
unda farqlar xotasi (m
0
), o„rtachalar farqi M
1
-M
2
bo„lsa
ga tengdir. 
Ikki arifmetik qiymat farqi (D), agar u bu farqning xatosi (
)dan 3 marta 
katta 
bo„lsa, ishonchli isbotlangan hisoblanadi. Ammo ko„pchilik 
kuzatuvlarda farqlarning xatoga taqsimlanishi, ikkiga teng bo„lsa, bu ishonchliga 
yaqin sanaladi.