O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Suv o„lchagichdan eng yuqori suv ustuni 
Suv ustuni va 
sarfi 
Suv o„tkazgich kengligi, sm 
25 
50 
75 
100 
125 
Egn baland suv 
ustuni, sm. 
8 
17 
25 
33 
42 
Eng past suv 
ustuni, sm. 
2,0 
4,2 
6,0 
8,0 
10,0 
Suv o„lchagich 
hisoblay 
oladigan eng 
katta suv sarfi, 
l/sek 
10,7 
66,5 
178,1 
360,6 
600,0 
Suv o„lchagich 
hisoblay 
oladigan eng 
kam suv sarfi, 
l/sek 
1,3 
8,1 
20,9 
43,0 
75,1 
Tajriba maydoni kichik bo„lganda (1-3ga) va bir xil agrotexnikada suv 
paykal boshida o„rnatilga bitta o„lchagich bilan hissoblanadi. Tashlama suv ham 
paykal poyonidagi bitta o„lchagich bilan hisobga olinadi. 
Turli variantlarda har xil agrotexnika qo„llanilganda, ishlab chiqarish 
tajribalarining katta variantlarida suv alohida suv o„lchagichlar yordamida 
o„lchanadi. 
Nazorat savollari: 
1. Sug‘orish usullarini qo‘llash bo‘yicha tajribalar qanday tashkil etiladi? 
2. Qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish usullarini qo‘llash bo‘yicha tajribalar 
nimalarga bog‘liq? 
3. Qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish usullariga qo‘yiladigan talablar nimaga 
bog‘liq? 

---

79 
5.2. Sug„orishning texnik elementlarini tanlash: egat uzunligi, egatning 
ko„ndalang kesim yuzi, egatdagi suv sarfi. 
Sug„orish tizimining ishlash tartibi va bosh, taksimlovchi kanallar suv 
sarfining uzgarish dinamikasi shu kanallardan suv oluvchi ayrim xujaliklar 
maydonining rejali sugorilish tartibi orkali suv manbaining tartibiga muvofik 
xolda, xamda kanallarning suv utkazish kobiliyati orkali va sugorish mavzesining 
tuprok, gidrogeologik sharoitlari orkali aniklanadi. Tizimning zvenolarida suvni 
taksimlanishi va ishlatilishi vakit buyicha uzaro boglangan suvdan foydalanish 
rejasi asosida utkaziladi. Bu esa xar bir xujalikning ichki xujalik rejasi buyicha 
sugorish tizimi uchuni esa umumiy sistema rejasi buyicha amalga oshiriladi. 
Sugorish kanallarining suv sarfi va ishlash tartibi xujalikning sugorish tartibi va 
suvdan foydalanish rejasi bilan chambarchas boglik. Suvdan foydalanishni rejali 
asosda tashkil kilish kerakli sugorish tartibinigina emas, balki suvni foydali 
ishlatish koeffitsientining xam yukoriligini ta‟minlaydi. Tizimning suvdan 
foydalanish umumiy rejasini tuzishda kuyidagilarni e‟tiborga olinadi: 
- ayrim xujaliklarning suvdan foydalanish rejali va ularni suv manbai tartibini 
boglikligi, 
- kanallarning suv utkazish kobiliyati, 
- sugorish tizimining meliorativ sharoitlari (tuprok, gidrogeologik va boshkalar). 
Suvdan foydalanishning ichki xujalik rejalari esa kuyidagilarga asosan 
tuziladi:
- xujalikning kishlok xujalik topshiriklari, rejalari buyicha,
- sugoriladigan ekinlarning suvga bulgan talabi buyicha,
- xujalikda er tuzish, mexnatni tashkil kilish buyicha va xujalikning ishlab 
chikarish rejasi buyicha. 
Xar bir xujaliga suv vegetatsiya paytida suvdan foydalanish rejasi asosida 
uzluksiz etkazib beriladi. Uning navbat buyicha taksimlanishi kuyidagi xollarda 
kullaniladi:
A) xujalikda sugorish maydoni kam bulsa va okibatda suv sarfi xam kam 
bulganda. Bunda suv isrofi oshib ketadi va suvni taksimlash kiyinlashadi. 

---

80 
B) suvni kam talab kilinadigan payitlarda. 
V) suv manbaida suv kamchilik bulgan yillarda. 
Xujalik suv tarmogida suv sarfi uzluksiz utkazilganda shu xujalikning 
sugorish tartibi jadvali buyicha aniklanadi. Kanaldagi netto suv sarfi usimlikning 
suvga bulgan talabi asosida aniklanadi. Xujalik ichki kanalining normal suv sarfi 
maksimal suv iste‟mol paytida kuyidagicha aniklanadi: 
max
q
уn
хуж
W
уtn
нор
Q



Bu erda 
нет
Q
max
- xujalikning netto maydoni, ga. 
max
q
- gidromodulning maksimal kattaligi, keltirilgan gidromodul 
jadvalidan olinadi. 
Agar xujalikda bir nechta gidromodul rayonlari mavjud bulsa urtacha 
keltirilgan gidromodul kattaligi urtachalashtiriladi. 
Xujalikda minemal suv sarfi esa kuyidagi ifoda bilan aniklanadi: 
min
q
нет
хуж
W
нет
тип
Q


min
q
- gidromodulning minimal kattaligi. 
Kichik tartibli XAT ning suv sarfi bir vaktda ishlayotgan xujalik 
kanallarining suv sarfi yigindisidan iborat. YUkori tartibli xujalikaro kanallarining 
suv sarfi esa shu kanalga karashli kichik tartibli XAT lar suv sarfining yigindisiga 
teng. Bosh magistral kanal suv sarfi ma‟lum vakt ichida suv olayotgan yukori 
tartibli xujalikaro kanallar suv sarfi yigindisiga teng. Sugoriladigan massivni suv 
sarfi bilan ta‟minlovchi Bosh magistral kanalning ishlash tartibi va suv sarfi suv 
manbaining suv tartibi va shu massivning tuprok va meliorativ sharoitlari bilan 
muvofiklashtiriladi. 
Utkazuvchi sugorish tarmoklarida 3 xil suv sarfi aniklanadi: 
1.
Normal suv sarfi – Q nor. 
2.
Minemal suv sarfi - Q min. 
3.
Tezlashtirilgan suv sarfi – Q tez. 
Asosiy suv sarfi normal suv sarfi xisoblanadi. Normal suv sarfi buyicha 

---

81 
kanalning gidravlik elementlari, ulchamlari aniklanadi. 
Tezlashgan suv sarfi kuyidagi tabiiy va xujalik faktorlariga karab aniklanadi: 
A) iklim sharoitlari. 
B) toshkin sharoitlarda. 
V) avariya sababli kuanal ishlamagandan keyin uning suv sarfini kompensatsiya 
kilish. 
G) ekin maydonining kengayishi va ekin turlarining almashishi. 
Tezlashgan suv sarfi kuyidagicha aniklanadi: 
ф
К
бр
нор
Q
тез
Q

K
f
– tezlashtirilgan koeffitsient, kiymati suv sarfiga karab aniklanadi, u 1,1 dan 1,3 
gacha uzgarishi mumkin. 
Agar ichki xujalik tarmogidan bir nechta suvdan foydalanish birligi 
maydoni sugoriladigan bulsa, uning suv sarfi xar bir suvdan foydalanish birligi 
maydoniga kerak bulgan suv sarflarning yigindisidan iborat buladi.