O‘quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022

Feodal jamiyatida harbiy harakatlarni olib 
 borish taktikasi. 
Qurolli kuchlarning markazsizlashtirilishi katta urushlarni olib 
borishni qiyinlashtirdi. Salib yurishlari (1096-1291) kabi ancha uzoq 
masofalardagi yurishlar nihoyatda sust tashkil etilganligi bilan ajralib 
turar va har biri o‘z qo‘shinlarini boshqaradigan yirik feodallar 
o‘rtasida doimiy mojarolar bilan birga bo‘lgan. 

---

37 
Urushlar uzoq vaqt davomida olib borilgan. Shunday qilib, 1337 
yilda boshlangan Fransiya va Angliya o‘rtasidagi urush 1453 yilgacha 
uzilishlar bilan davom etdi. Bu tarixga “Yuz yillik urushlar” nomi 
bilan kirdi. Urushlar va harbiy o‘zaro harakatlar, qoida tariqasida, 
yirtqich xarakterga ega edi. Talonchilik intizomsiz ritsar armiyasiga 
xos edi. 
Qal'a - shaharlar, qal'a va monastirlarning devorlari va 
minoralari shaklidagi yirik harbiy mudofaa inshootlari urushlar 
paytida juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Katta feodallarning qasrlari 
baland va kirish qiyin bo‘lgan joylarda qurilgan, baland va qudratli 
devorlari va minoralari bo‘lgan. Devorlarga yaqinlashish chuqur 
xandaklar bilan himoyalangan, ba'zan suv bilan to‘ldirilgan. Feodal 
qasrlar ikki maqsadga xizmat qilgan: ular feodallarning deyarli 
tugamaydigan ichki qurolli kurashida tayanch va dehqonlar 
qo‘zg‘oloni paytida ishonchli boshpana bo‘lgan. 
Qal'alarni qamal qilish paytida turli xil otish, kaltaklash va 
yaqinlashish vositalari (otish qurollari bo‘lgan yog‘och qamal 
minoralari) ishlatilgan. 
Ritsar qo‘shinlari dushmanga saf tortib yoki xanjarga (chuqur 
ustun) saf tortib hujum qilganlar. Chiziqli shaklda hujum qilish uchun 
ritsarlar "palisade" bilan bir qatorda turar edilar - bir qatorda bir-
birlaridan 5-10 m masofada, ritsarlar ortida bir muncha masofada 
skvayerlar, orqalarida esa kamonchilar va nayzachilar turar edi. Takoz 
hujumi uchun ritsarlar chuqur kolonnada saf tortar edilar. Ustunning 
boshida ritsarlar xanjar shaklida qurilgan. 
"Palisade" hujumi ritsar qo‘shinlari to‘qnashganda ishlatilgan. 
Takoz hujumi asosan dushman piyodalariga qarshi ishlatilgan. 
Ritsar buyrug‘i faqat dushmanga yaqinlashguncha saqlanib 
qoldi. Jang boshlanishi bilanoq, tarkib parchalanib ketdi va har bir 
ritsar o‘zi tanlagan maqsad sari harakat qilgan. Jang jangovar 
guruhlarning alohida janglariga bo‘linib, oddiy qo‘l jangi bilan 
yakunlangan. Binobarin, ritsarlik taktikasi og‘ir qurollangan otliq 
askarlarning yagona jangiga aylantirilgan. 
Janglar, qoida tariqasida, qisqa (2-4 soat) bo‘lgan va qon to‘kish 
bilan farq qilmagan. Katta janglarda yo‘qotishlar bir necha o‘nlab 
ritsarlarga yetgan. 
Tarixchilar "feodalizmning gullab-yashnagan davri urush san'ati 
rivojlanishining sustligi bilan ajralib turishini ta'kidladi. Ushbu davrda 

---

38 
qurol-yarog’ ishlab chiqarishda, harbiy texnikani rivojlantirishda 
(kuchli qasrlar-qal'alar qurishda) sezilarli yutuqlarga erishildi. 
Tarixchilar shuni ta’kidlaydiki, ritsar otliqlarning progressiv 
ahamiyasini og‘ir qurollangan otliq askar uchun yakka kurash 
taktikasini ishlab chiqishda ko‘rdi. 
XIV asrga kelib ritsar otliqlar asosiy harbiy kuch sifatida o‘z 
ahamiyatini yo‘qotmoqda va piyoda askarlarning roli ortib bormoqda. 
Bunga ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi va shaharlarning - savdo 
va hunarmandchilik markazlarining rivojlanishi sabab bo‘ldi. 
XII asrdan ko‘plab shaharlar, shahar aholisining lordlar bilan 
kurashi natijasida o‘z-o‘zini boshqarishga erishadilar va shahar 
harbiylaridan o‘zlarining yaxshi qurollangan harbiy kuchlarini 
yaratdilar. XIV asrda shahar piyodalar jang maydonida mustaqil 
harbiy kuch sifatida harakat qildi va ritsar armiyasini bir necha bor 
mag‘lubiyatga uchratdi. G‘arbiy Yevropada Flandriya shaharlarining 
piyoda qo‘shinlari tomonidan ritsarlarga berilgan bunday birinchi jang 
1302- yildagi Kortrey jangi edi. 
Ushbu jangda piyoda qo‘shin mahkam yopiq falanksga o‘xshash 
shaklda jang qildi, ritsarlarga qarshi kurashish uchun mo‘ljallangan 
maxsus qurollardan (uzun pikslar, temir tayoqchalar va gendendagi - 
halberdning bir turi) va otliqlar harakatiga to‘sqinlik qilayotgan 
yerlardan, botqoqli qirg‘oqlari bo‘lgan oqim bilan dushmandan ajralib 
chiqdi.