O‘quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022

Tayanch so‘zlar: 
Konsolidatsiy - bir necha mamlakatni o‘zaro kelishuvi. 
Demilitarizatsiya - qurolsizlantirish, harbiy sohani bekor qilish. 
Vermaxt - Germaniya qurolli kuchlari. 
Barbarossa - Germaniya tomonidan SSSRni bosib olish rejasi. 
Nazorat savollari: 
1. Ikkinchi jahon urushining kelib chiqishi sabablari nimalardan 
iborat? 
2. Ikkinchi jahon urushida Germaniyaning ittifoqchilari qaysi 
mamlakatlar bo‘lgan? 
3. Barbarossa rejasi kimga qarshi va kim tomondan rejalashtirilgan? 
 
 
IKKINCHI JAHON URUSHINING HARBIY-SIYOSIY 
NATIJALARI. IKKINCHI JAHON URUSHI 
YILLARIDA QUROLLANISH VA TAKTIKA, 
QUROLLI KUCHLAR VA QO‘SHINLAR 
TURLARINING RIVOJLANISH 
 
Fashist Germaniyasi xujum strategik rejasining barbod bo‘lishi. 
Fashistlar Germaniyasining rahbariyati 1940 yil iyul oyida 
SSSRga qarshi hujumga bevosita tayyorgarlikni boshladi. Yil oxiriga 
kelib "Barbarossa kuzi" deb nomlangan urush rejasi ishlab chiqildi. 
Ushbu reja SSSRni tezkor kampaniyada mag‘lub bo‘lishini nazarda 
tutgan. Shu bilan birga, Qizil Armiyaning asosiy kuchlari Dnepr-
G‘arbiy Dvina chizig‘idan g‘arbda yo‘q qilinishi kerak edi, bu esa 
mamlakatning ichki qismiga qaytishga imkon bermas edi. Nemis 
generallari 5 million kishidan iborat fashistlar bloki qurolli kuchlari 
guruhini birlashtirmoqchi edilar (191 hisoblangan diviziya, 4,4 ming 
tank va hujum qurollari, 47,2 ming qurol va minomyotlar, 4,5 mingga 
yaqin jangovar samolyotlar va 192 ta asosiy sinf kemalari). "Chaqmoq 
urushi" strategiyasida Sovet qo‘shini chegara okruglari qo‘shinlarining 

---

116 
asosiy kuchlarini o‘rab olish va yo‘q qilish uchun 3-5 oy ichida 
Arxangelsk va Volga chizig‘iga etib borish uchun Leningrad, Moskva, 
Kiev va Donbass yo‘nalishidagi aviatsiya bilan hamkorlikda, tank 
qo‘shinlari bilan mustahkamlangan quruqlikdagi kuchlarning kuchli 
guruhlariga hujum qilish ko‘zda tutilgan edi.
1941 yil 22-iyun kuni ertalab soat 4 lar atrofida urush e'lon 
qilmasdan nemislar Sovet pozitsiyalari va shaharlarini bombardimon 
qila boshladilar. Qizil Armiya askarlari qahramonona ravishda 
o‘zlarini himoya qildilar, ammo hamma joyda chalkashliklar hukm 
surdi - aloqa uzilib qo‘yilldi, ba'zi joylarda hujumga o‘tishga 
shoshilinch urinishlar bo‘lgan. Bu yakshanba edi va ko‘plab ofitserlar 
ta'tilda edi. Havo kuchlarining muhim qismi parvoz qila olmagan. 
Daugavpils - Vilnyus - Minsk yo‘nalishi bo‘yicha hujum qilgan 
Vermaxtning tank va motorli bo‘linmalari 23 iyun oqshomiga qadar 
Janubiy-G‘arbiy va G‘arbiy jabhalar orasidagi yutuqni 130 km ga 
qadar kengaytirdi, 25-iyun oxiriga kelib, fashist qo‘shinlari SSSR 
hududiga 120-130 gacha chuqur kirib bordi. 28 iyun kuni Qizil 
Armiya Minskni tark etdi. Janglar va bombardimonlar natijasida 
qadimiy shahardan faqat xarobalar qoldi. Uch hafta davomida 
nemislar 350-600 km chuqurlikni bosib o‘tdilar. Estoniyaning janubiy 
qismi, Latviya, Litva, Moldova, Belorusiya va Ukrainaning o‘ng 
qirg‘og‘i qo‘lga olindi. Sovetlarning 28 bo‘linmasi deyarli butunlay 
vayron qilingan, 70 foizgacha odamlarni va jihozlarini yo‘qotgan. Yuz 
minglab sovet askarlari Belorusiyada va Kiyev viloyatida ulkan 
"qozon" larga tushib qolishdi. 
Reyx rahbarlarining shu va boshqa ko‘rsatmalari asosida 1941 
yil iyun oyiga qadar SSSRning bosib olingan hududlaridan Germaniya 
manfaatlari yo‘lida foydalanish bo‘yicha asosiy ko‘rsatma hujjatlar 
ishlab chiqildi. Ular orasida - "Ost" bosh rejasi, bosib olingan sharqiy 
mintaqalarda iqtisodiyotni boshqarish bo‘yicha ko‘rsatma, sharqiy 
viloyatlarning mahalliy aholisiga munosabati to‘g‘risida ba'zi fikrlar 
va boshqalar. SSSRga qarshi harbiy harakatlar paytida bu rejalar bir 
necha bor tuzatildi. Ularni amalga oshirish uchun 1941 yil 18-
noyabrda A. Rozenberg boshchiligidagi sharqiy mintaqalarning 
imperatorlik vazirligi tashkil etildi. 1941 yil 9 yanvarda Gitler SSSRga 
qarshi urushning o‘ziga xos xususiyati "butunlay yo‘q qilish", 
"Rossiyani davlat sifatida yo‘q qilish" deb e'lon qildi. 

---

117 
SSSRni yo‘q qilish rejasi davlatning hududiy parchalanishini, 
jismonan yo‘q qilinishini va boshqa bir qismining qulligini, 
Germaniyaning manfaatlari uchun mamlakatning moddiy va madaniy 
qadriyatlaridan foydalanishni o‘z zimmasiga oldi. 
Sovet 
Ittifoqining 
parchalanishi 
natijasida 
beshta 
Reyxskommissariyatlar 
tashkil 
etilishi 
ko‘zda 
tutilgan 
edi: 
"Baltenland" 
("Ostland"), 
"Ukraina", 
"Kavkaz", 
"Rossiya" 
("Muskovi"), "Turkiston". 
Reyxskomissariatning 
"Rossiya" 
qarorgohini 
Moskvada 
joylashtirish rejalashtirilgan edi. "Moskva", "Tula", "Gorkiy", 
"Vyatka", "Qozon", "Ufa", "Perm" umumiy tumanlarini yaratish 
rejalashtirilgan edi. Rossiya Federatsiyasi hududining bir qismi 
Reyxskomissariat "Ostland", "Ukraina" va "Kavkaz" ga borishi kerak 
edi. 
Urush 
tugagandan 
so‘ng, 
10 
milliondan 
ortiq 
nemis 
kolonistlarini bosib olingan erlarga ko‘chirish rejalashtirilgan edi. 
Vermaxt va SS tuzilmalarida (xavfsizlik otryadlari) urush 
qatnashchilarini ko‘chirish rejalari tayyorlanayotgan edi. Ularni 
"yashash maydoni" bilan ta'minlash uchun "Ost" bosh rejasiga binoan 
30 yil ichida Polsha va SSSRning g‘arbiy hududlaridan G‘arbiy Sibir 
va Shimoliy Kavkaz mintaqalariga qariyb 31 million kishini 
ko‘chirish rejalashtirilgan edi. Kelajakda bosib olingan mamlakatlar 
xalqlari tomonidan natsizmga qarshilik ko‘rsatishni butunlay falaj 
qilish uchun reyx rahbariyati genotsid
 
siyosatini qonuniylashtirdi. 
SSSRga hujum qilishdan oldin ham Gitler bir necha bor: "Men quyi 
irqdagi millionlab odamlarni yo‘q qilishga haqliman. Ko‘p usullar 
bilan biz uchun nomaqbul xalqlarning yo‘q bo‘lib ketishiga 
erishishingiz mumkin." 
Bunday siyosatni amalga oshirish uchun bosib olingan 
hududlarda maxsus jazo bo‘linmalari yaratildi. Ularga nemis 
mustamlakachilariga qul sifatida xizmat qilishlari kerak bo‘lgan 
aholining faqat "ibtidoiy" qatlamlarini tejashga ko‘rsatma berildi. 
Natsistlar rahbarlari ishg‘ol qilingan hududlarda mahalliy aholi 
umuman 
o‘qitilmasligi kerak 
deb 
hisoblashgan. 
"Sharqiy 
mintaqalarning mahalliy aholisini davolashga oid ba'zi fikrlar" 
G.Gimmler "ibtidoiy" aholi va ularning farzandlari boshlang‘ich 
maktabdan yuqori ma'lumotga ega bo‘lmasligi kerakligini ta'kidladi. 
"Davlat maktablarida o‘qitishning maqsadi shunchaki bo‘lishi kerak: 

---

118 
oddiy hisoblash, eng ko‘pi 500, imzo chekish qobiliyati, ilohiy amr 
nemislarga itoat etish, halol, mehnatsevar va itoatkor bo‘lishdir". 
Ayniqsa, mahalliy xalqlarga o‘z tarixidan biron bir narsani aytib 
berish taqiqlangan edi. 
SSSRni iqtisodiy talon-taroj qilish rejalarini Germaniya 
monopoliyalari bilan yaqin aloqada ishlagan Mudofaa sanoati va 
qurollanish boshqarmasi tayyorladi. 
1941 yil mart oyida "Oldenburg" (1941 yil may oyidan - 
"Vostok") maxsus iqtisodiy shtabi tashkil etildi, uning vazifasi 
Germaniya Qurolli Kuchlarini, shuningdek, nemis aholisini ko‘p yillar 
davomida hisoblab chiqarish edi. 
Oldenburg shtab-kvartirasining rejalari yangi bosib olingan 
sharqiy mintaqalarda iqtisodiyotni boshqarish bo‘yicha Direktivalarda 
belgilab qo‘yilgan. Ular SSSRning ishg‘ol qilingan hududida Vermaxt 
harakatlari va harbiy iqtisodiyotning faoliyati uchun muhim bo‘lgan 
xom ashyo turlarini: neft, platina, magnezit va boshqalarni qazib 
olishni va Germaniyaga eksport qilishni tashkil qilishni nazarda tutgan 
edi. Bu faqat qazib chiqarish sanoatini, shuningdek, bir qator 
mashinasozlik va harbiy zavodlarni tiklashi kerak edi. Qurollarning 
ayrim turlarini ishlab chiqarish va ta'mirlash uchun ko‘pgina sanoat 
korxonalari yo‘q qilinishi kerak edi. 
SSSRga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘rgan Germaniya, bosib 
olgan Evropa mamlakatlarining iqtisodiy va kadrlar resurslaridan 
foydalangan 
holda 
ulkan 
harbiy-iqtisodiy 
salohiyat 
yaratdi. 
Germaniya va uning ittifoqchilari qurolli kuchlarining umumiy soni 
1941 yil o‘rtalariga kelib 7,3 milliondan ortiq kishini tashkil qildi. 
Ular to‘liq joylashtirilgan va zamonaviy urushlarda ikki yillik 
tajribaga ega bo‘lganlar. SSSRga qarshi urushning strategik rejasiga 
ko‘ra - "Barbarossa" Sovet Ittifoqiga hujum qilish uchun 
Germaniyaning 191 diviziyasi va uning ittifoqchilari ajratilgan edi. 
Guruh 5 million kishidan, 4,4 mingga yaqin tank, 47,2 ming qurol va 
minomyotdan, 4,4 mingga yaqin jangovar samolyotdan, 192 ta harbiy 
kemadan iborat edi. 
Leningrad, Moskva va Kiyev yo‘nalishlarida joylashgan uchta 
qo‘shin guruhiga ("Shimoliy", "Markaz" va "Janubiy") birlashtirilgan 
asosiy kuchlar Sovet Ittifoqi qo‘shinlarining Boltiqbo‘yi davlatlari, 
Belorussiya, O‘ng qirg‘oq Ukraina va Moldova, keyinchalik, 1-
strategik eshelon va qo‘riqxonalarning omon qolgan qo‘shinlarini 

---

119 
mag‘lubiyatga uchratish va 3-5 oy ichida Arxangelsk, Volga daryosi, 
Astraxangacha hududlarini bosib olish edi. 
Jahon imperializmi bilan qurolli to‘qnashuvning muqarrarligi 
tezisidan kelib chiqib, SSSR rahbariyati mudofaa masalalariga ustuvor 
ahamiyat berdi. Mamlakatni sanoatlashtirish, qishloq xo‘jaligini 
kollektivlashtirish, fan va madaniyatni rivojlantirish, fuqarolarni 
o‘qitish mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash va 
sotsialistik Vatanni himoya qilishga tayyorgarlik shiorlari ostida 
amalga oshirildi. Natijada 1941 yil yoziga kelib SSSR Qurolli 
Kuchlari 5,7 million kishini, xizmatga yaroqli 18,7 ming tankni, 115,5 
ming qurol va minomyotni, 16 mingdan ortiq jangovar samolyotni va 
277 kemani tashkil etdi. Qurollarning asosiy turlarining soni bo‘yicha 
ular dunyoda tengi yo‘q edi va qurollanishga chaqirilgan odamlar soni 
bo‘yicha ular Germaniya Vermaxtidan keyin ikkinchi o‘rinda edilar. 
Biroq, mamlakatning harbiy tashkiliy rivojlanishdagi rahbariyatning 
bir qator qo‘pol noto‘g‘ri hisob-kitoblari natijasida ushbu ulkan 
kuchlar va qurolli kurash vositalari urushga tayyor emas bo‘lib chiqdi. 
Urushdan oldingi yillarda partiyaviy, sovet, harbiy va xo‘jalik 
xodimlariga etkazilgan katta qatag‘onlar davlat mudofaasi holatiga 
o‘ta salbiy ta'sir ko‘rsatdi. Qisqa vaqt ichida qatag‘onlardan kelib 
chiqqan zararni qoplashning iloji yo‘q edi. Shubha, ishonchsizlik, 
murosasizlik muhiti odamlarning ruhiyatini jiddiy ravishda susaytirdi. 
Sovet urush rejasi dushman qurolli kuchlarini to‘liq mag‘lub 
etish uchun javob zarbasi g‘oyasiga asoslangan edi. Buning uchun 
tinchlik davrida g‘arbiy chegaradagi harbiy okruglarga joylashtirilgan 
237 ta diviziyani joylashtirish rejalashtirilgan edi. Qolganlari tahlikali 
davrda mamlakat tubidan kelishi kerak edi. 4 ta jabhani (shimoliy, 
shimoli-g‘arbiy, g‘arbiy va janubi-g‘arbiy) o‘z ichiga olgan 1-strategik 
eshelon 186 ta bo‘linishni o‘z ichiga olishi kerak edi. Asosiy 
harakatlar janubiy-g‘arbiy front zonasida (Pripyat daryosining 
janubida) 
to‘plangan, 
nemis 
qo‘shinlari 
esa 
G‘arbiy front 
qo‘shinlariga (Pripyat daryosining shimolida) asosiy zarbani 
berishgan. 
Mamlakatning Stalin boshchiligidagi siyosiy rahbariyati SSSRga 
qarshi hujumning vaqtini baholashda qo‘pol ravishda noto‘g‘ri hisob-
kitob qildi. Bu 1941 yil 22 iyunda boshlangan fashistik 
Germaniyaning tajovuzkorligi Qizil Armiyani nihoyatda og‘ir ahvolga 
solib qo‘yishiga olib keldi. 

---

120 
Urush boshlangunga qadar SSSR g‘arbida chegaradan 
Dneprgacha tarqalib ketgan 186 diviziya, 2 ta alohida o‘qotar 
brigadalar, 4 ta havo-korpusi va 7 ta havo-diviziya, 2 ta brigada, 
NKVD ichki qo‘shinlarining 11 ta polklari bor edi. Ularning aksariyati 
shaxsiy tarkib, qurol-yarog‘ va harbiy texnika bilan to‘liq 
ta'minlanmagan edi. 
Germaniya va uning ittifoqchilari Finlyandiya, Sharqiy Prussiya, 
Polsha, Vengriya va Ruminiyaning chegara hududlarida 153 diviziya 
va 20 ta brigadani to‘plashga va joylashtirishga muvaffaq bo‘lishdi, 
chuqur Germaniya va boshqa mamlakatlarda 28 bo‘linma mavjud edi. 
Smolensk, 
Leningrad, 
Kiev, 
Odessa 
yaqinidagi 
Qizil 
Armiyaning o‘jar qarshiligi frontning boshqa ko‘plab sohalarida 
nemis qo‘mondonligiga kuzning boshigacha Moskvani bosib olish 
rejalarini amalga oshirishga imkon bermadi. Faqatgina Janubiy-
G‘arbiy frontning katta kuchlari (665 ming kishi) qurshovidan va 
Kiyevni bosib olgandan keyingina nemislar Sovet poytaxtiga qarshi 
hujumga tayyorgarlik ko‘rishni boshladilar. Ushbu operatsiya 
"Tayfun" deb nomlandi. Uni amalga oshirish uchun nemis 
qo‘mondonligi asosiy zarbalar yo‘nalishida askarlarda (3-3,5 marta) 
va texnikada (tanklarda 5-6 marta, artilleriyada 4-5 marta) Sovet 
qo‘shinlariga nisbatan sezilarli ustunlikni ta'minladi. Germaniya 
aviatsiyasining ustunligi ham g‘oyat katta bo‘lib qoldi. 
1941 yil 30 sentyabrda nemislar Moskvaga qarshi umumiy 
hujumni boshladilar. Ular nafaqat o‘jarlik bilan qarshilik ko‘rsatgan 
Sovet qo‘shinlarining mudofaasini yorib o‘tishga, balki Vyazmadan 
g‘arbiy va Bryanskdan janubga to‘rtta qo‘shinni o‘rab olishga 
muvaffaq bo‘lishdi. Ushbu "qozonlarda" 663 ming kishi nemislar 
tomonidan asirga olingan. Biroq, qurshab olingan Sovet qo‘shinlari 20 
tagacha nemis bo‘linmalarini ushlab turishda davom etishdi. Moskva 
uchun tanqidiy vaziyat yuzaga keldi. Janglar allaqachon poytaxtdan 
80-100 km uzoqlikda bo‘lgan. Dushmanni to‘xtatish uchun Mojaysk 
mudofaasi shoshilinch ravishda kuchaytirildi va zaxira qo‘shinlari 
zudlik bilan jalb qilindi. G‘arbiy frontning qo‘mondoni etib 
tayinlangan G.K.Jukov Leningraddan chaqirildi. Ushbu barcha 
choralarga qaramay, oktyabr oyining o‘rtalariga kelib dushman 
poytaxtga yaqinlashdi. Nemislarning durbinlari orqali Kreml 
minoralari yaqqol ko‘rinib turardi. Davlat mudofaa qo‘mitasining 
qarori bilan davlat idoralarini, diplomatik korpuslarni, yirik sanoat 

---

121 
korxonalarini va aholini Moskvadan evakuatsiya qilish boshlandi. 
Nemislar tomonidan bosib olingan taqdirda, shaharning barcha muhim 
ob'ektlari portlashga tayyor edi. 20 oktyabrda Moskvada qamal holati 
joriy qilindi. 
Noyabr oyi boshlarida poytaxt himoyachilarining ulkan sa'y-
harakatlari, mislsiz jasorati va qahramonliklari bilan Germaniyaning 
hujumi to‘xtatildi. 7-noyabr kuni, avvalgidek, Qizil maydonda harbiy 
parad bo‘lib o‘tdi, uning ishtirokchilari frontning oldingi qatoriga yo‘l 
oldilar. Biroq, noyabr oyining o‘rtalarida nemislarning hujumi 
yangitdan boshlandi. Faqatgina Sovet askarlarining o‘jar qarshiligi 
poytaxtni qutqardi. Dushmanning bir nechta tank hujumlarini 
qaytargan general I.V.Panfilov boshchiligidagi 316-o‘q otish 
diviziyasi alohida ajralib turdi. Uzoq vaqt davomida 30 dan ortiq 
nemis tanklarini yo‘q qilgan siyosiy instruktor V.G.Klochkov 
boshchiligidagi jangchilar guruhining faoliyati afsonaga aylandi. 
Noyabr oyining oxiriga kelib, G‘arbiy front qo‘shinlari mamlakatning 
sharqiy mintaqalaridan sezilarli darajada qo‘shimcha kuch olishdi. Bu 
1941 yil 5-6 dekabr kunlari Moskva yaqinida Sovet qo‘shinlari 
tomonidan qarshi hujumni boshlashga imkon berdi. Birinchi 
kunlarning o‘zida Kalinin, Solnechnogorsk, Klin, Istra shaharlari ozod 
etildi. Umuman olganda, qishki hujum paytida Sovet qo‘shinlari 
Germaniyaning 38 diviziyasini mag‘lubiyatga uchratdilar. Dushman 
Moskvadan 100-250 km orqaga qaytarildi. Bu Ikkinchi Jahon urushi 
davrida nemis kuchlarining birinchi yirik mag‘lubiyati edi. 
Moskvadagi g‘alaba katta harbiy va siyosiy ahamiyatga ega edi. 
Bu nemislarning "chaqmoq urushi" rejalarining yakuniy qulashini 
anglatdi. Yaponiya va Turkiya Germaniya tomonida urushga kirishdan 
bosh tortdilar. Gitlerga qarshi birlashgan koalitsiyani yaratish jarayoni 
tezlashtirildi.