O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

12-mavzu. Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari

1. 
   Asosli muhokama yuritish (argumentlash)ning mantiqiy asoslari: isbotlash va rad etish.
   

Inson kundalik muloqotida dalillash, isbotlash tushunchalarini ko‘pincha bir xil manoda, sinonim tushunchalar sifatida qo‘llaydi. Aslida ular mazmuniga ko‘ra o‘zaro yaqin bo‘lgan va xajmiga ko‘ra bo‘ysunish munosabatidagi tushunchalardir. Dalillash xajmiga ko‘ra keng tushuncha bo‘lib, isbotlash tushunchasi unga bo‘ysunadi. Dalillash argumentlash tushunchasi bilan ekvivalentdir.
Argumentlash – (lot. argumentatio – dalil, argument keltirish) ilgari surilgan fikrga nisbatan boshqa tomon (auditoriya, yakka shaxs va b.)ning ijobiy munosabatini (maqullashi, qabul qilishi) shakllantirish maqsadida dalillar, argumentlarni keltirish. Argumentlashning maqsadi – ilgari surilgan xolatlarning auditoriya tomonidan qabul qilinishiga, konstruktiv munosabatlarning shakllanishiga erishishdir; auditoriyani uning etiboriga xavola qilinayotgan xolatning, fikrning adolatli ekanligiga ishontirishdir, uni shu fikrni qabul qilishiga va shunga muvofiq harakat qilishiga erishishdir. Argumentlashda “haqiqat-yolg‘on”, “ezgulik-yovuzlik” dilemmalari muhim emas. Muhimi, ilgari surilgan fikrga nisbatan ishonchni shakllantirish, ishontirishdir. Tinglovchilar yoki kuzatuvchilarni ishontirish, e’tiqodini shakllantirish uchun nafaqat verbal (nutq orqali), balki noverbal (harakat, yuz ifodasi, ko‘rgazmali vositalar va b.) usullardan ham foydalaniladi. Argumentlashning tarkibida tezis – mulohaza yoki mulohazalar tizimi va dalil yoki argument – tezisni asoslash uchun keltirilgan fikr, mulohazalar ajratiladi. Argumentlash til vositasida tasir qilish bo‘lib, biron-bir fikrni maqullash yoki rad etish uchun dalillar, argumentlarni o‘z ichiga qamrab oladi. U avvalo inson ongiga qaratilgan bo‘lib, inson o‘ylab, bu fikrni qabul qilishi yoki rad etishi mumkin. Argumentlashga quyidagilar xos:

• 
  argumentlash hamma vaqt til vositasida amalga oshiriladi;
  
• 
  argumentlashning vazifasi kimningdir e’tiqodini, ishonchini kuchaytirish yoki susaytirishga yo‘naltirilgan faoliyatdir;
  
• 
  argumentlash ijtimoiy faoliyatdir, chunki u faqat insonga va insonlarga qaratilgan bo‘lib, boshqa tomonning keltirgan dalillariga o‘zining faol munosabatini bildirishni - dialogni nazarda tutadi;
  
• 
  argumentlash retsipientlarning aqliy faolligini, yani argumentlarni o‘ylab qabul qilishi yoki qarshi chiqishini nazarda tutadi.
  

Argumentlashning tuzilishi va usullari bilan tanishishdan avval isbotlash va rad etishning mohiyati, tuzilishi, usullari va qoidalarini bilib olish zarur, chunki ular argumentlashning hususiy ko‘rinishidir.
Isbotlash – bir mulohazaning chinligini u bilan bog‘liq boshqa chin mulohazalar yordamida asoslashdan iborat bo‘lgan mantiqiy amal. Uning tarkibi uch elementdan tashkil topgan: tezis, argumentlar (asoslar), isbotlash usuli – demonstratsiya.
Tezis – chinligi asoslanishi lozim bo‘lgan mulohaza, u isbotlashning markaziy figurasi hisoblanadi; butun diqqat-etibor uning chinligini ko‘rsatishga qaratiladi. Tezis bir mulohazaning o‘zidan, yoki mulohazalar tizimi, yoki teoremalar, yoki aniq faktlarni umumlashtirish natijalari, yoki hodisalarning sababini ko‘rsatuvchi mulohazalardan iborat bo‘ladi.
Argumentlar – (lot. argumentum – isbot asosi) – dalillanishi (isbotlanishi) talab qilingan tezis (mulohaza, nazariya)ni asoslash uchun keltiriladigan bir yoki undan ortiq mulohazalardir.
Isbotlash usuli – demonstratsiya tezis bilan argumentlar o‘rtasidagi mantiqiy aloqadan iborat. U xulosa chiqarish shaklida bo‘ladi, yani tezis argumentlardan xulosa sifatida mantiqan keltirib chiqariladi.
Argumentlash (isbotlash)ning ikki turi mavjud: bevosita isbotlash, bavosita isbotlash.