O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

III. Predikatga qarama-qarshi qo‘yish (lot.– contrapositio) bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo‘lib, bu usul qo‘llanganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, so‘ngra almashtiriladi. Natijada hosil bo‘lgan mulohazaning (xulosaning) subekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning subektiga mos bo‘ladi. Bu usul bilan quyidagi ikki formula asosida xulosa chiqarish mumkin:

S - P  P -  S

S - P P -   S

Masalan:

1. 
   Hamma musulmonlar Islom diniga e’tiqod qiladilar.
   

E. Islom diniga e’tiqod qilmaydiganlarning hech biri musulmon emas.

Juziy tasdiq mulohazadan predikatga qarama-qarshi qo‘yish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. CHunki, juziy tasdiq mulohazani aylantirsak juziy inkor hukm kelib chiqadi. Undan almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi.

IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.
Bunda oddiy qatiy mulohazalarning o‘zaro munosabatlarini (qarang: mantiqiy kvadrat) etiborga olgan holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi. Bu xulosalar mulohazalar o‘rtasidagi zidlik, qarama-qarshilik, qisman moslik va bo‘ysunish munosabatlariga asoslanadi. Bu munosabatlarning tahliliga ko‘ra xulosa chin bo‘lgan quyidagi holatlarni ko‘rsatish mumkin.
1.Asos mulohaza va xulosa chin bo‘lgan : A→I, E→0.
2.Asos mulohaza xato va xulosa chin bo‘lgan:A→O, E→I
Masalan: A. Hamma daraxtlarning ildizi bor.
I. Bazi daraxtlarning ildizi bor.
E. Hech bir faylasuf matematik emas.
I. Bazi faylasuflar matematikdir.
Bevosita xulosa chiqarish usullari bilish jarayonida mavjud fikrni aniqlab olish, uning mohiyatini to‘g‘ri tushunish, shuningdek, bir fikrni turli xil ko‘rinishda bayon qilish, yangi bilimlar hosil qilishga imkon beradi.
Sillogizm.
Deduktiv xulosa chiqarish aslida sillogizm shaklida bo‘ladi. “Sillogizm” so‘zi qo‘shib hisoblash, degan manoni beradi. Bu termin mantiq fanida, deduktiv xulosa chiqarishning ko‘proq ishlatiladigan turi hisoblangan oddiy qatiy sillogizmni ifodalashda qo‘llaniladi.