O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

Dizyunktiv mulohazaning chinlik tablitsasi

p	q	p Ú q	pÚ q
chin	chin	chin	yolg‘on
chin	yolg‘on	chin	chin
yolg‘on	chin	chin	chin
yolg‘on	yolg‘on	yolg‘on	yolg‘on

SHartli mulohaza ikki oddiy mulohazaning «agar... unda» mantiqiy bog‘lovchi orqali birikishidan tashkil topadi. SHartli mulohazaning mohiyatini aniqlash uchun “zaruriy va etarli shart” tushunchalarini farqlash zarur. Hodisaning zaruriy sharti deb, uning mavjudligini taminlaydigan holatga aytiladi. Agar hodisaning sharti zaruriy bo‘lmasa, hodisa ham bo‘lmaydi. Masalan, “Agar o‘simlik suvsiz qolsa, u quriydi.”
Hodisa uchun etarli bo‘lgan shart deb, har safar shu shart bo‘lganda, o‘sha hodisa kuzatiladigan holatga aytiladi. Masalan, “Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi.” SHartlar «etarli, lekin zaruriy bo‘lmagan», «zaruriy, lekin etarli bo‘lmagan», «zaruriy va etarli» bo‘lishi mumkin.
SHartli mulohaza tarkibida asos va natija qismlari farqlanadi. SHartli mulohazaning «agar» va «unda» so‘zlari oralig‘idagi qismi – asos (antetsedent), «unda» so‘zidan keyingi qismi – natija (konsekvent) deb ataladi. Mulohaza qismlarining bunday nomlanishiga sabab ularning turli vazifalarni bajarishlari bilan bog‘liq. Agar bu qismlarning o‘rni almashsa, mulohaza ham o‘zgaradi.¹ “Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi” mulohazacida «yomg‘ir yog‘sa» – asos, «uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» – natija hisoblanadi.
Demak, asosda ko‘rsatilgan hodisa, natijada qayd etilgan hodisaning kelib chiqishi uchun etarli shartni ifodalagan mulohaza shartli mulohaza deyiladi.
Implikativ mulohazalardagi «agar ... unda» mantiqiy bog‘lamasi “→” belgi bilan ifodalanadi. Hozirgi zamon mantiq ilmida esa bazan (ב) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar moddiy implikatsiya belgisi deb ataladi. Implikativ mulohazaning formulasi: p → q. Implikativ mulohaza asosi – chin, natijasi – yolg‘on bo‘lgan holatdan boshqa hamma ko‘rinishlarda chin bo‘ladi.