O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

Ajratib ko‘rsatuvchi va istisno qiluvchi mulohazalar.
SHunday mulohazalar borki ularda nimadir ajratib ko‘rsatiladi yoki istisno qilinadi. “Guruhimiz talabalaridan faqat 4 kishi musobaqada qatnashadi.” Bu ajratib ko‘rsatuvchi mulohazadir. “Davrada yaqinlarimdan boshqa boshqa hamma bor edi” Bu istisno qiluvchi mulohazadir. Ajratib ko‘rsatuvchi va istisno qiluvchi mulohazalarni qatiy mulohaza shaklida ifodalash mumkin. “Birinchi kurs talabalaridan boshqa hamma talabalar majlisda qatnashdi” mulohazasi “majlisda talabalardan birinchi kursda o‘qiyotganlar qatnashmadi” deb aytilishi mumkin. SHunday qilib, yuqoridagi istisno qiluvchi mulohazani “Majlisda qatnashgan talabalarning hech biri birinchi kurs talabasi emas” deb o‘zgartirib, uni qatiy mulohaza ko‘rinishida ifodalash mumkin.
Predikatning mazmuniga ko‘ra oddiy mulohaza turlari. Ular quyidagilardan iborat: atributiv mulohazalar, mavjudlik (ekzistensial) mulohazalari va munosabat (relyativ) mulohazalari. Atributiv (sifat va xususiyat) mulohazalarda biror xususiyatning predmetga xosligi yoki xos emasligi aniq, qatiy ko‘rsatiladi. Shuning uchun atributiv mulohazalarni birorta predmetning sinfga kirishi (mansubligi) yoki kirmasligi (mansub emasligi) haqidagi mulohaza deb tariflasa bo‘ladi. Masalan, “Hamma daraxtlar o‘simliklardir” va “Hech bir o‘simlik hayvon emas”.
Ikkita, uchta va hokazo predmetlar o‘rtasida muayyan munosabatlarning bo‘lishi yoki bo‘lmasligini ifodalagan mulohazalarga munosabat (relyativ) mulohazalari deyiladi. Masalan: “Butun bo‘lakdan katta”. “Ikki - uchdan kichik son”. Birinchi mulohazada “kattalik” munosabati butun va bo‘lak o‘rtasida bo‘lishi tasdiqlansa, ikkinchi mulohazada “uch” soni bilan “ikki” sonining munosabati haqidagi fikr tasdiqlangan.
Atributiv va munosabat mulohazalari bilan bir qatorda yana mavjudlik (ekzistensial) mulohazalari (Kutubxonada mantiq darsligi bor), ayniyat mulohazalari (“Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarining muallifi” ko‘rinishda bo‘lgan) va modal mulohazalar (Ehtimol, yomg‘ir yog‘adi)ni ko‘rsatish mumkin.