O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

Sof borliq g‘oyasi. «Sof borliq» - bu o‘z holicha, barcha konkret belgilaridan xoli ko‘rinishda olingan mavjudlik. Birinchilardan bo‘lib Parmenid (miloddan avvalgi VI asr) borliq tushunchasidan yo‘qlikning mavjud emasligi kelib chiqishini isbotlashga uringan. Amalda biz yo‘qlik haqida hatto fikrlay ham olmaymiz, chunki agar biz u haqda o‘ylasak, u bizning fikrimizda mavjud bo‘ladi, yani borliq sifatida fikrlanadi. Binobarin, yo‘qlikni tasavvur qilish ham mumkin emas, bu esa uning mavjud emasligini anglatadi. Ammo yo‘qlik bo‘lmasa, hech narsa paydo bo‘lishi ham, yo‘q bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki paydo bo‘lish yo‘qlikdan bor bo‘lish, yo‘q bo‘lish esa – yo‘qlikka aylanishdir. Bundan xulosa shuki, borliq «harakatsiz», unda biron-bir o‘zgarish bo‘lishi mumkin emas: har qanday o‘zgarish nimaningdir paydo bo‘lishi va yo‘q bo‘lishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, borliq yagona, bir jinsli va bo‘linmas: uni qismlarga faqat yo‘qlik ajratishga qodir, lekin u mavjud emas. Borliqning chegarasi bo‘lishi mumkin emas, uning boshi ham, oxiri ham yo‘q, zero, hamonki yo‘qlik mavjud emas ekan, borliqni cheklashga qodir bo‘lgan narsa ham mavjud emas.
Gegel «sof borliq» kategoriyasidan foydalanishning boshqacha usulini topgan. Uning ontologik konsepsiyasida bu kategoriya Mutlaq g‘oya rivojlanish mantig‘ining tayanch nuqtasi hisoblanadi. «Sof borliq» va «sof yo‘qlik»ning ayniyligini qayd etgan holda, Gegel bu qarama-qarshiliklar sintezidan iborat bo‘lgan «shakllanish» tushunchasini kiritadi (zero shakllanish nimaningdir borligini anglatadi, chunki «shakllanmoqda», vujudga kelmoqda, lekin hali borliqqa ega emas, chunki «shakllanmagan», vujudga kelmagan). Shundan so‘ng Gegel shakllangan nimadir «shakllanish»ning natijasi bo‘lishini qayd etadi. Bu natija, Gegel fikriga ko‘ra, «mavjud borliq», yani «sof borliq»dan farqli o‘laroq, aniq sifatga ega bo‘lgan borliqdir.
Albatta, Gegelning shakllanish g‘oyasi muayyan narsaning shunday bir holatiki, unda shakllanayotgan narsa bir vaqtning o‘zida ham mavjud bo‘ladi, ham mavjud bo‘lmaydi, degan fikriga qo‘shilish mumkin emas. Ammo har qanday shakllanish – bu qandaydir predmetning «sof yo‘qlik»dan emas, balki ilgari mavjud bo‘lgan boshqa predmetlardan vujudga kelishidir. Har qanday «mavjud borliq» «sof borliq»dan va «yo‘qlik»dan emas, balki boshqa bir «mavjud borliq»dan vujudga keladi. Gegel fikriga zid o‘laroq, «sof borliq»ning «sof yo‘qlik»ka o‘tishi tushunchalar o‘yinidan boshqa narsa bo‘lmay, bundan amalda sifat jihatidan aniq biron-bir borliq vujudga kelmaydi (buni XIX asrdayoq L.Feyerbax va tushunchalar Gegelcha mantig‘ining boshqa tanqidchilari qayd etgan). Ontologiyani «sof borliq» va «sof yo‘qlik» kategoriyalari yordamida tuzishga intilish XX asrning ayrim faylasuflari ijodida ham kuzatiladi (M.Xaydegger, E.Fink va b.). Ammo, fikrning mazmunini nima fikrlanayotganini ko‘rsatmasdan yoritish mumkin bo‘lmaganidek, borliq kategoriyasining mazmunini borliqqa nima ega ekanligini ko‘rsatmasdan yoritish mumkin emas. Fikr hamisha nima haqdadir fikr bo‘lganidek, borliq har doim nimaningdir borlig‘idir. «Sof borliq» ham xuddi «sof yo‘qlik» kabi mazmunsizdir (bunda Gegel haq). «Sof borliq» tushunchasi quruq mavhumlikdan boshqa narsa emas.