O`quv materiallari

 

 

 

 

---

199 

 

12-MAVZU: “KORXONALARDA XARAJATLARNI BOSHQARISH” 

Reja 

1. Xarajatlarni moliyaviy boshkarish moxiyati.  

2. Tannarx tarkibiga kiruvchi xarajatlarni guruxlash.  

3. TMZga tegishli xarajatlarni taxlil kilish.  

4. Xarajatlarni optimallashtirishda leveridjni axamiyati.   

Tayanch  so`z  va  iboralar:  xarjatlar,  daromad,  foyda,  doimiy  va  o’zgaruvchan 

xarajatlar, bevosita va bilvosita xarajatlar, tannarx, fifo, lifo, leveridj.  

1. 

Xarajatlarni moliyaviy boshqarish moxiyati. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  korxona  to’lov  qobiliyatini  ta’minlash  uning 

raxbari  uchun  muxim  vazifalardan  biridir.Korxona  uchun  daromad  bilan  faoliyat 

ko’rsatish kifoya emas, balki o’z  majburiyatlari buyicha to’lov qobiliyatini saklash 

ancha muximdir. Yaxshi faoliyat ko’rsatuvchi korxona o’z ishchilariga o’z vaqtida ish 

xaki  to’lashni,  mol  etkazib  beruvchilar  bilan  xisoblashishni,  soliqlarni  o’z  vaqtida 

utkazishni, qarzlar buyicha foizlarni to’lashni, kelgusi faoliyatiga investitsiya qilishni 

va aktsionerlarga daromadni ta’minlashi kerak. 

Korxona  uz  daromadini  maxsulot  sotishdan  oladi.  Bunda  turli  maxsulotlarni 

xissasi turlicha. Bu bozorga (qaysi narx bilan qancha sotish mumkin) va xarajatlarga 

(qancha xarajat qilib qancha ishlab chiqarish mumkin) bog’liq. 

Foyda bu daromad va xarajat o’rtasidagi farqdir. Korxonani foydasi maxsulotni 

butun assortimentidan keladigan daromadga bog’liq. 

Boshqaruv  xisobi  –  bu  xarajatlar  xarakatini  tushinish  va  ular  ustidan  nazorat 

qilish vositasidir. Aktsionerlarni, banklarni, xodimlarni, davlat organlarini va boshqa 

kizikuvchilarni  xisobotlar  orkali,  korxona  utgan  davr  mobaynida  qanchalik  effektiv 

ish  olib  borganidan  xabardor  kiluvchi  moliyaviy  uchyotdan  farqli  ularok,  korxona 

boshqaruviga  optimal  qaror  qabul  qilish  uchun  axborot  etkazib  beruvchi  boshqaruv 

uchyoti tizimi ishlab chikiladi. Boshqaruv uchyotining asosi mantikdir. 

Ushbu ukuv materiali tinglovchilarni korxonani O’zbekiston va dunyo bozorida 

raqobatdosh  va  o’z  urniga  ega  bo’lish  uchun  zarur  vosita  –  boshqaruv  uchyoti 

(xarjatlar  xarkati)  bilan  tanishtiradi.  Ushbu  materialni  o’zlashtirgandan  so’ng 

menejerlar quyidagilarni amalga oshira oladilar: 



 

xarjatlarni  turli  tuzuvchilarga  bo’lish,  xarajatlar  xarakatini  tushinish  va 

pirovard natijada maxsulot xar bir turi rentabelligi xaqida to’g’ri va aniq ma’lumotga 

ega bo’lish; 



 

maxsulot  xar  bir  turining  rentabelligi  ta’minlanadigan  minimal  xajmni 

va  daromad  maksimal  bo’ladigan  yagona  baxo  va  xajm  o’rtasidagi  moslashuvni 

topish; 



 

maxsulot  assortimentidagi  tovarlar  xissasini  topish,  baholash  va  uni 

o’zgartirish  xaqida  xulosa  qabul  qilish,  lozim  bo’lsa  maksimal  daromadga  olib 

keluvchi assortimentni topish; 



 

bitta  maxsulot  turini  rentabelligini  oshirish  orkali  boshqa  maxsulot 

turlarini rentabelliklarini tushirib yubormaslikni bilish; 

---

200 

 



 

zaxiralarni  o’zgarishini  taxlil  qilish  va  oborot  mablag’larini  effektiv 

ishlatish; 



 

 ma’lum  bir  komponentni  ishlab  chiqarish  urniga  uni  sotib  olish 

ratsionalligini tushinish. 

«Xarajatlarni boshqarish»   nima degani? Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona 

oldidagi asosiy masala bu foyda olishdir.