O`quv materiallari

Xarajatlar  xaqida  ma’lumotlarni  olish  uchun  turli  xususiyatlar  buyicha 

ularni guruxlash lozim: 



     Bevosita va bilvosita xarajatlar; 



 

Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar; 



 

Nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlar. 

Agar  xarajatlar    ma’lum  bir  maxsulotga  bevosita  kiritilsa  bu  xarajatlar  shu 

maxsulot uchun bevosita xarajat xisoblanadi.  

Bilvosita  xarajatlar  deb  maxsulot  tannarxiga  bevosita  kiritib  bo’lmaydigan 

xarajatlarga aytiladi. 

Xarajatlar  bir  vaqtning  o’zida  xo’jalik  uchun  bevosita,  maxsulot  uchun  esa 

bilvosita bo’lishlari mumkin.Masalan: ta’minlash  –  mexaniqa  tsexi  boshligining ish 

xaki  shu  tsex  uchun  bevosita  xarajatdir,  lekin  shu  tsexda  ishlab  chiqarilayotgan  bir 

qancha maxsulotlar uchun bilvosita xarajatdir. 

Ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarni quyidagilarga bo’lsak bo’ladi: 



 

O’zgaruvchan xarajatlar; 



 

Doimiy xarajatlar.  

O’zgaruvchan  xarajatlar  –  qiymat  faktorlariga  to’g’ri  proportsional 

o’zgaradigan xarajatlar. 

Doimiy xarajatlar – qiymat faktorlariga to’g’ri proportsional o’zgarmaydigan 

xarajatlar.    

 Ushbu propotsional boglanishni kuyiida keltirilgan birinchi grafikda kurishimiz 

mumkin:        

 

                   Proportsional xarjatlar 

 

X                                                    

 

 

kompgyuterlar uchun 

a                                                     

 

 

kineskoplar ishlab    

r                                                    

 

 

chiqarish xarajati         

a 

j 

a 

t 

l 

a 

r                  ishlab chiqarish xajmi   

---

203 

 

 

 

                    Kamayuvchi xarajatlar 

 

x                                               sotib olishda       

a                                              beriladigan chegir- 

r                                             malar xisobiga 

a                                             xarajatlarni kamaishi 

j                                                                      

a 

t 

l 

a 

r 

               ishlab chiqarish xajmi   

 

                       Usuvchi xarajatlar 

 

 x   

 

 

 

 

         eskirishi tez bo’lgan 

 a                   

 

 

          asbob-uskunalarga        

  r                   

 

 

       amortizatsiya xarajatlari        

  a 

  j 

  a 

  t 

  l 

  a 

  r 

                ishlab chiqarish xajmi  

Doimiy  xarajatlar  ishlab  chiqarish  xajmi  o’zgarishi  bilan  ma’lum  davr  ichida 

bo’ladigan xarajatlarning o’zgarmaydigan qismi. 

Doimiy xarajatlar absolyut va sakrovchi xarakterga ega  bo’ladi. 

 

x                                           

a  

r  

a                       Absolyut doimiy xarajatlar 

j 

a 

t               ishlab chiqarish xajmi 

l 

a 

r                     

 

---

204 

 

 

Masalan: boshqaruv apparatining ish xaki      

 

Sakrab o’zgaradigan doimiy xarajatlar 

 

x                                           

a  

r  

a 

j 

a 

t 

l 

a 

r     

     ishlab chiqarish xajmi  

 

 

Masalan: ishlab chiqarish binosining ijara xaki 

(ishlab chiqarish xajmi oshishi bilan kushimcha bino ija-rasi zarurati tugiladi) 

Xarajatlarni  o’zgaruvchan  va  doimiylarga  bo’lish  xarajatlar  dinamikasiga 

asoslanadi. Pirovard natijada barcha xarajatlar o’zgaruvchan xarakterga ega. Masalan, 

bino,  hozirgi  davrda  doimiy  xarajat  bo’lsa  ma’lum  bir  davr  utgandan  keyin  sotib 

yuborilishi mumkin. Binobarin, xarajatlarni o’zgaruvchanligi vaqt intervaliga bog’liq. 

Xar  bir  aloxida  davr  uchun  xarajatlar  yo  o’zgaruvchan  yoki  doimiy  bo’ladi. 

O’zgaruvchan  va  doimiy  xarajatlarni  xarakterini  o’rganganda,  kiska  muddatlarni 

aloxida kurish lozim. Xarajatlar tarkibi shundayki o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar 

maxsulot  birligiga  fakat    ma’lum  davr  ichida,    ma’lum  sotish  xajmi  ichida  doimiy 

bo’ladi. 

O’zgaruvchan xarajatlar : 

  Materiallar; 

  Asosiy ishchilarning ishbay ish xakisi; 

  Texnologik jarayonlarning elektr energiya va boshqa sarfi; 

  Transport xarajatlari; 

  Boshqa xarajatlar.  

      Doimiy xarajatlar: 

  Ijara xaki; 

  Kommunal to’lovlar; 

  Yoritish va isitish xarajatlari; 

  Asosiy vositalarning amortizatsiyasi; 

  Kredit buyicha foizlar; 

  Sugurta xarajatlari; 

  Boshqa xarajatlar.   

---

205 

 

 Aksariyat hollarda bevosita xarajatlar o’zgaruvchan ,bilvosita xarajatlar doimiy 

bo’ladi.  Bevosita  xarajatlar  menejerlar  nazorati  ostida  bo’ladi,bilvosita  xarajatlar 

ustidan menejerlar to’la nazorat urnata olmaydilar. 

 Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar grafikda quyidagicha tasvirlanishi mumkin: 

 

  

                    jami xarajatlar  

x                   

a                                                                 

r 

a                                                  

                   o’zgaruvchan xarjatlar 

j                                                             

a    

 

 

 

 

 

 

          doimiy xarajatlar 

t                                                    

 

 

                                          ishlab chikarish xajmi