O`quv materiallari

PUL OQIMLARINI OPTIMALLAShTIRISh YO’NALIShLARI 

Pul oqimlari 

miqdorlarini 

balanslashtirish 

Pul oqimlarini vaqt 

bo

ʻ

yicha 

sinxronlashtirish  

Sof pul oqimlarini 

maksimallashtirishsh 

Korxona pul oqimlarini boshqarish siyosatini ishlab chiqish va amalga 

oshirish bosqichlari 

1 

O’tgan davrlar boʻyicha korxona pul oqimlari tahlil qilish 

2 

Korxona pul oqimlarini shakllantirishga ta’sir etuvchi omillarni 

oʻrganish 

3 

Korxona pul oqimlarini boshqarish siyosati tipini asoslash 

4 

Tanlangan siyosatni amalga oshirishni ta’minlovchi pul oqimlarini 

optimallashtirish yoʻnalishlari va metodlarini tanlash 

5 

Faoliyat turlari va shakllari boʻyicha korxona pul oqimlarini 

rejalashtirish 

6 

Korxona pul oqimlarini boshqarishning tanlangan siyosatini amalga 

oshirishning samarali nazoratini ta’minlash 

 

---

100 

 

maqsad hisoblanadi. Chunki sof pul oqimlarining oʻsishi oʻz-oʻzini moliyalashtirish 

prinsipidan  kelib  chiqqan  holda  korxona  iqtisodiy  rivojlanish  sur’atlari  oshib 

borishini,  moliyaviy  resurslarni  shakllantirishning  tashqi  manbalariga  bogʻliqlikning 

pasayishini,  korxona  bozor  qiymatining  muntazam  oʻsib  borishini  ta’minlaydi.  Sof 

pul  oqimi  koʻrsatkichi  rivojlangan  davlatlardagi  kompaniyalarda  moliyaviy  holatni 

tavsiflovchi asosiy koʻrsatkichlardan biri hisoblanadi. 

Oldinda  turgan  yil  boʻyicha  oylar  kesimida  ishlab  chiqilgan  pul  mablagʻlari 

tumlari  va  sarflanishi  rejasi  korxona  pul  oqimlarini  boshqarishda  umumiy  asos 

vazifasini  bajaradi.  Shu  bilan  birgalikda  pul  oqimlarining  yuqori  darajadagi 

dinamikasi,  ularning  qisqa  muddatli  ta’sir  kuchiga  ega  boʻlgan  koʻplab  omillarga 

bogʻliqligi  korxona  pul  mablagʻlari  tushumlari  va  sarf-xarajatlarini  kudalik 

boshqarish imkonini beruvchi ichki rejaviy moliyaviy hujjat ishlab chiqish zaruratini 

yuzaga keltiradi. Bunday rejaviy hujjat toʻlov kalendarlari hisoblanadi. 

“Toʻlov kalendari” atamasi “kassaviy byudjet”, “pul mablagʻlari tushumlari va 

sarflarining  joriy  byudjeti”  va  boshqa  shu  kabi  oʻxshash  atamalar  bilan  ham 

qoʻllaniladi.  Bunday  atamalarning  har  biri  oʻz  xususiyatidan  kelib  chiqqan  holda 

qoʻllanilishi mumkin. Ya’ni ularning har biri bir oy doirasida tuziladigan operativlik 

xususiyatiga ega boʻlgan yaxlit korxona boʻyicha yoki alohida javobgarlik markazlari 

(tashkiliy birlik va boʻlinmalar) boʻyicha pul oqimlari (pul mablagʻlari tushumlari va 

sarflanishi) rejasi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda belgilangan bi oy doirasidagi pul 

oqimlari  operativ  rejalarini  tuzishda  toʻlovlar  muddatlari  va  miqdorlari  qat’iy 

ravishda  hisobga  olinishi  kerak.  Shuning  uchun  ham  bunday  rejalar  toʻlov 

kalendarlari deb ataladi. 

Korxonalarda  turli  xil  variantlarda  ishlab  chiqiladigan  toʻlov  kalendarlari  pul 

oqimlarini  tezkor  boshqarishning  eng  samarali  va  ishonchli  instrumenti  hisoblanadi. 

U quyidagi asosiy masalalarni hal qilish imkonini beradi: 

-  bir  oy  doirasida  korxona  pul  oqimlarini  shakllantirish  boʻyicha  real 

vaziyatdan  kelib  chiqqan  holda  pul  mablagʻlari  tushumlari  va  sarflanishi  rejasining 

turli xil variantlari (optimistik, realistik va pessimistik)ni ishlab chiqish; 

- korxona uchun samarali boʻlgan pul aylanishini tashkil etish orqali musbat va 

manfiy pul oqimlarini maksimal darajada sinxronlashtirish; 

- moliyaviy-xoʻjalik faoliyatining yakuniy natijalariga ta’siridan kelib chiqqan 

holda eng muhim toʻlovlarni belgilangan tartibda amalga oshirish; 

-  korxona  pul  oqimlarining  zaruriy  mutlaq  likvidliligini,  ya’ni  qisqa  muddatli 

davrlar boʻyicha toʻlovga qobiliyatlilikni ta’minlash; 

-  korxona  moliyaviy-xoʻjalik  faoliyatini  operati  nazorat  qilish  tizimida  pul 

oqimlarini boshqarish holatini hisobga olish. 

Toʻlov  kalendarlarini  ishlab  chiqishdan  asosiy  maqsad  pul  mablagʻlari 

tushumlarini  va  toʻlovlarni  aniq  sanalar  boʻyicha  belgilash,  shuningdek  ularning 

ta’minlanishini  aniq  ijrochilargacha  oldindan  biriktirib  qoʻyish  hisoblanadi.  Toʻlov 

kalendarlari  bunday  maqsaddan  kelib  chiqqan  holda  ba’zida  “aniq  sana  boʻyicha 

toʻlovlar rejasi” sifatida ishlab chiqiladi. 

---

101 

 

Korxona  pul  oqimlarini  operativ  rejalashtirish  jarayonida  foydalaniladigan 

toʻlov  kalendarlarining  eng  keng  tarqalgan  shakli  quyidagi  ikkita  boʻlim  kesimida 

shakllantirish hisoblanadi: 

- amalga oshiriladigan majburiy toʻlovlar grafigi; 

- kelib tushadigan pul mablagʻlari tushumlari grafigi. 

Lekin  pul  oqimlarini  bunday  koʻrinishda  rejalashtirish  bir  tomonlama  (faqat 

musbat yoki faqat manfiy) xarakter kasb etadi va toʻlov kalendari bitta tegishli boʻlim 

shaklida ishlab chiqiladi. 

Toʻlovlarning  vaqt  boʻyicha  grafigi  toʻlov  kalendarida  odatda  har  kunlik 

tarzida  keltiriladi  yoki  faoliyat  xususiyatidan  kelib  chiqqan  holda  har  haftalik,  har 

dekada boʻyicha ham keltirilishi mumkin.  

Shuningdek,  toʻlov  kalendarlarini  umumiy  tartibda  faoliyatlar  kesimida  ham 

tuzish ham mumkin (6-rasm):