O`quv materiallari

Z=1,2×IK/A+1,4×SF/A+3,3×SD/A+0,6×XK/QK+1,0×SH/A 

(2) 

yoki 

Zq(1,2×IK+1,4×SF+3,3×SD +1,0×SH)/A+0,6×XK/QK. 

  (3) 

 

Altman  modelida  korxonaning  bankrotlik  xavfi  darajasi  quyidagi  shkala 

bo’yicha baholanadi (1-jadval): 

1-jadval.  

Altman modeli uchun baholash shkalasi 

 

---

266 

 

"Z" ko’rsatkichiningqiymati 

Bankrotlikxavfi 

1,80 gaqadar 

O’tayuqori 

1,81 – 2,70 

Yuqori 

2,71 – 2,99 

Mumkin 

3,00 vaundanyuqori 

Judapast 

 

2. Korxonalar bankrotligiga sabab bo`luvchi omillar 

Ma’lumki,  iqtisodiyotda  umuman  xo’jalik  sub’ektlari  faoliyatlarining 

tugatilishi  odatda  salbiy  holat  sifatida  qabul  qilinadi.  Chunki,  har  qanday 

korxonaning  o’z  faoliyatini  to’xtatishi  ma’lum  darajada  quyidagi  holatlarning 

vujudga kelishi bilan bog’liq bo’ladi:  

  faoliyatga  jalb  etilgan  iqtisodiy  resurslarning  yo’qotilishi,  ulardan  olinadigan 

samaraning pasayishi; 

  ishsizlar sonining ko’payishi hisobiga ijtimoiy beqarorlikning kuchayishi; 

  jamiyat  a’zolari  o’rtasida  tadbirkorlik  bilan  shug’ullanishga  nisbatan 

ishonchsizlikning paydo bo’lishi va hokazo. 

Biroq, korxona faoliyatining tugatilishi doimo ham falokat, fojea sifatida qabul 

qilinavermaydi.  Bugungi  kunda,  ya’ni  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va 

xususiylashtirish jarayonlarining amalga oshirilishi natijasida korxonalarning ko’plab 

xodimlari ularning birgalikdagi egalariga aylandilar. Biroq, aksariyat holatlarda, mulk 

egasining o’zgarishiga qaramasdan, ko’plab firmalar, hissadorlik jamiyatlari, xo’jalik 

birlashmalari  etarli  darajada  muvaffaqiyatli  faoliyat  ko’rsata  olmayaptilar.  Shunga 

ko’ra,  agar  boshqaruv,  ishlab  chiqarish,  marketing  va  texnologiyani  tashkil  etishni 

takomillashtirish sohasidagi barcha chora-tadbirlardan natija olish imkoniyati tugagan 

bo’lsa,  u  holda  oqilona  amalga  oshirilgan  likvidatsiya  –  korxona  hissadorlari 

(qatnashchilari) mulkini saqlab qolish muammosining hal etilishi demakdir.  

Xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  moliya-xo’jalik  faoliyatining  tugatilishining 

kelib chiqishi sabablari, bu jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari, ularni maqsadga 

muvofiq  yo’naltirish  imkoniyatlari,  salbiy  oqibatlarini  oldini  olish  muammolarini 

ilmiy jihatdan o’rganish korxonalarning tugatilishini keltirib chiqaruvchi turli omillar 

iqtisodiy tabiatining tadqiq etilishini taqozo etadi. 

Eng avvalo, korxonalar faoliyatining tugatilishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni 

shartli ravishda ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ajratib olish zarur bo’ladi.  

Ob’ektiv  omillar  sirasiga,  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  hatti-harakati, 

faoliyat  doirasi  va  shart-sharoitlaridan  qat’iy  nazar,  mavjud  iqtisodiy  qonunlarning 

amal  qilishi  natijasida  vujudga  keluvchi  hamda  ta’sir  ko’rsatuvchi  omillar  kiradi. 

Odatda  ob’ektiv  omillar  ta’sirining  oldini  olish  yoki  boshqarish  imkoniyat 

darajasidan tashqarida bo’ladi. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy tabiatini belgilab 

beruvchi o’ziga xos xususiyatlarning  aksariyati ushbu  soha sub’ektlari  faoliyatining 

tugatilishida ob’ektiv omillar sifatida maydonga tushadi.  

Xo’jalik  faoliyatining  tugatilishini  tadqiq  etish  uchun  bu  holatni  keltirib 

chiqaruvchi sub’ektiv omillarga e’tibor qaratilishini taqozo etadi.  Sub’ektiv omillar, 

ob’ektiv  omillardan  farqli  o’laroq,  turli  alohida  holat,  shart-sharoit  va  hatti-

---

267 

 

harakatlarning  natijasi  sifatida  vujudga  kelib,  ma’lum  chora-tadbirlarni  qo’llash 

orqali ularning oldini olish yoki ta’sir darajasini boshqarish mumkin bo’ladi.  

O’z navbatida, korxonalar faoliyatlarining tugatilishiga olib keluvchi sub’ektiv 

omillarni  yanada  chuqurroq  o’rganish  uchun,  ularning  kelib  chiqish  tavsifiga  ko’ra 

turkumlab  olish  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi.  Shunga  ko’ra,  mamlakatimiz  va 

boshqa  xorijiy  mamlakatlar  tajribasida  uchrab  turuvchi  ko’plab  sub’ektiv  omillarni 

shartli ravishda quyidagi 4 guruhga ajratish mumkin bo’ladi: 

1-guruh - shaxsiy-ruhiy omillar; 

2-guruh - tashkiliy omillar; 

3-guruh - me’yoriy-huquqiy omillar; 

4-guruh - iqtisodiy omillar. 

Shaxsiy  –  ruhiy  omillar  guruhi  o’z  ichiga  tadbirkorning  bilimi,  malaka  va 

tajribasi,  ruhiy  va  ma’naviy  qiyofasi,  ishni  tashkil  etish  va  boshqarish  qobiliyatlari 

borasida yuzaga keluvchi faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi. 

Tashkiliy  omillar  guruhi  o’z  ichiga  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektning  tashkiliy 

tuzilmasida  o’z  faoliyatini  davom  ettirishida  vujudga  keluvchi  to’siqlarni  bartaraf 

etish, uni o’zgartirish yoki yanada takomillashtirish maqsadida faoliyatni to’xtatishga 

olib keluvchi sabablarni oladi.  

Me’yoriy-huquqiy  omillar  guruhi  o’z  ichiga  korxona  faoliyatini  davom 

ettirishda  ro’y  beruvchi  amaldagi  qonunchilik,  me’yoriy  qoidalarning  buzilishining 

oldini  olish  va  mavjud  tartibbuzarlik  holatlarini  bartaraf  etish  maqsadida  faoliyatni 

to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi. 

Iqtisodiy  omillar  guruhi  o’z  ichiga  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektning  iqtisodiy 

manfaatlariga  zid  keluvchi  holatlarning  oldini  olish  va  bartaraf  etish  maqsadida 

faoliyatni to’xtatishga olib keluvchi sabablarni oladi. 

Korxonalar faoliyatining tugatilishiga ta’sir ko’rsatuvchi sub’ektiv omillarni 10 

– chizma orqali ko’rish mumkin.   

Tadbirkorlik  faoliyati  bo’yicha  etarli  bilim  va  malakaga  ega  bo’lmaslik 

sub’ektiv  omillardan  biri  hisoblanadi.  S.G’ulomovning  ta’kidlashicha,  «kichik 

shakldagi  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  moliyaviy  qashshoqligi  va  bankrot 

bo’lishi  tadbirkorlar,  rahbarlar,  firmaning  menejerlari  tomonidan  yo’l  qo’yiladigan 

bir qator kamchiliklarga bog’liq. 

Umumiy  xatolar  va  kamchiliklar  ichidan  ish  boshlovchi  tadbirkorlarning, 

kichik  firma  rahbarlarining,  etuk  yoshdagi  korxona  menejerlarining  o’ziga  xos 

xatolarini ajratib ko’rsatish mumkin. 

Ish  boshlovchi  tadbirkorlarni  va  etuk  firmalarning  menejmentlarini  xato  va 

kamchiliklarini  turkumlash  shuni  ko’rsatadiki,  biznesni  tashkil  etishda 

imkoniyatlarni,  resurslarni  va  tavakkalliklarni  hayotiy  tsiklini  barcha  bosqichlarida 

puxta tahlil qilish kerak bo’ladi».Savdo-sanoat palatasi vakillari o’z ish faoliyatlarida 

tadbirkorlik  faoliyatini  boshlash  uchun  korxonani  ro’yxatdan  o’tkazishning  o’zi 

kifoya,  deb  hisoblovchilar  anchagina  ekanligini  ta’kidlaydilar.  Aslida  bunday 

bo’lmay,  «agar  etarli  darajadagi  tayyorgarliklarsiz  boshlansa,  eng  ajoyib  biznes  – 

g’oya  ham  amalga  oshmay  qolishi  mumkin.  Ishning  muvaffaqiyatli  borishi  uchun 

iqtisodiyotning  barcha  nozik  tomonlarini  o’rganish  lozim.  Tadbirkorning  etarli 

---

268 

 

bilimga  ega  bo’lmasligi  xususiy  korxona  faoliyatini  hali  boshlamay  turib 

to’xtatilishining asosiy sabablaridan biridir». 

Shuni  tan  olish  kerakki,  tadbirkorlik  sub’ekti  rahbarlari  orasida  iqtisodiy 

islohotlarning  jadal  sur’atiga  ulgurmayotgan,  bozorga  oid  ishbilarmonlik  namoyish 

eta  olmayotgan,  marketing  va  menejment  bo’yicha  eng  oddiy  tushunchalarni 

bilmaydigan,  eskicha  iqtisodiy  tafakkurlovchi  kishilar  oz  emas.  Shunga  ko’ra,  eng 

yuzaki  holda  tahlil  qilib  ko’rilgan  chog’da  ham,  iqtisodiy  nochorlik  belgisiga  ega 

bo’lgan  ko’plab  korxonalar  –  bu  ishlab  chiqarayotgan  mahsuloti  sifati  va  narxi 

bo’yicha  raqobatga  layoqatsiz  bo’lganligi  bois  sotilmayotgan  va  oqibatda  aylanma 

mablag’siz qolayotgan korxonalar hisoblanadi.  

Muassislarning  korxonadagi  ishning  borishidan  qoniqmasligi.  Korxonasini 

tashkil  etishning  keng  tarqalgan  shakllaridan  biri  sherikchilik  hisoblanadi.  O’z 

navbatida, tadbirkorlikning mazkur tashkiliy shakli korxonalarning muddatidan ilgari 

tugatilishiga  sabab  bo’ladi.  Ya’ni,  kichik  bizneskorxonasi  tugatilishining  yana  bir 

sababi  –  bu  bir  necha  yillar  davomida  muvaffaqiyatli  faoliyat  yuritib  kelgan 

korxonaning ta’sischilari o’rtasida daromadning taqsimlanishidir. 

---

269