O`quv materiallari

3. Moliyaviy aktivlarni real qiymatini baholash va ular bo`yicha moliyaviy 

qarorlar qabul qilish 

Korxonalarda  moliyaviy  aktivlar  aktivlar  orasida  eng  yuqori  likvidlilikka  ega 

bo’lgan  aktivlar  bo’lib  hisoblanadi.  Likvidlilik  –  bu  qimmatli  qog’ozning  uning 

egasi uchun deyarli zarar keltirmagan holda tez sotilish, pul mablag’lariga aylayaish 

qudratidir.  Likvidlilikka  ta’sir  ko’rsatadigan  omillar  uchta  guruhga:  umumiqtisodiy 

omillar; mazkur mamlakatda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish darajasi bilan 

bog’liq omillar; emitentning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq omillar.Moliyaviy 

aktivlar  –  bu  pulli  qiymatga  ega  bo’lgan,  mulkiy  huquq  bilan  bog’liqligini  o’zida 

ifoda etuvchi, bozordagi oldi-sotdi shartnomalarida erkin muomalada bo’la oladigan 

va turli ko’rinishdagi kapital sifatida daromad keltiradigan hujjat yoki shartnomadir.  

Korxona  moliyaviy  aktivlarini  birlamchi  va  xosilaviy  vositalarga  ajratish 

mumkin.  Birlamchi  vositalarga  aktsiyalar,  obligatsiyalar,  depozit  va  jamg’arma 

sertifikatlari,  veksellar  va  boshqa  vositalarni  kiritish  mumkin.  Ular  investitsion 

faoliyatni  moliyalashtirishda  birlamchi  vositalar  sifatida  ishtirok  etadi  xamda 

firmaning investitsion faolligini belgilashda muxim o’rinni egallaydi. 

Hosilaviy qimmatli qog’ozlar tarkibiga esa amaliyotda optsion,fyuchers, varrant 

kabi  vositalar  kiritiladi.  Hosilaviy  qimmatli  qog’ozlar  bazis  aktivlarining  sifatini, 

---

147 

 

daromadliligini va bozor faolligini, qo’yilmalarning havfsizligini ta’minlashga xizmat 

qiladi. 

Birlamchi  moliyaviy  vositalarni  ulush  va  qarz  munosabatlarini  tasdiqlovchi 

vositalarga  xam  ajratish  mumkin.  Ulushga  egalik  qilish  va  fond  bozorida  ushbu 

munosabatlarni ifodalashda aktsiyalar asosiy vosita sifatida ishtirok etadi. 

Aktsiya  (frantsuzcha  action  so’zidan)  –  o’z  egasining  aktsiyadorlik  jamiyati 

foydasining  bir  qismini  dividendlar  tarzida  olishga,  aktsiyadorlik  jamiyatini 

boshqarishda ishtirok  etishga va u  tugatilganidan keyin  qoladigan  mol-mulkning bir 

qismiga bo’lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining 

nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog’oz. 

Aktsiya  o’zining  faqat  unga  tegishli  sifatlari  bilan  har  xil  turdagi  qimmatli 

qog’ozlar  ichida  alohida  o’rin  tutadi.  Eng  avvalo  bu  –  amal  qilish  muddati 

belgilanmagan  qimmatli  qog’oz  bo’lib,  u  uni  chiqargan  aktsiyadorlik  jamiyati  amal 

qilib turgan yil mobaynida muomalada bo’lishi mumkin. Aktsiya egasi aktsiyadorlik 

jamiyati tugatilgan hollarda uning mol–mulkini taqsimlashda ishtirok etish xuquqiga 

ega. 

Aktsiyalar  bo’yicha  olingan  daromad  –  dividend,  deb  nomlanadi.Dividend,  odatda, 

aktsiyadorlik  jamiyatining  foydasiga  bog’liq  bo’ladi.  Agar    kompaniya  hisobot  yili 

natijalariga  ko’ra  katga  foydaga  ega  bo’lsa,  unda  katta  dividend  to’lash  imkoniyati 

bo’ladi  va  aksincha.  Agarda  foyda  mutlaqo  bo’lmasa,  dividend  to’lanmasligi 

mumkin.  Biroq,  umumiy  qoidalardan  istesno  hollar  ham  mavjud.  Bu,  masalan, 

imtiyozli aktsiyalarga tegishli, ular qo’yiroqda ko’rib chiqiladi. 

---

148