O’quv materiallari

Tayanch so`z va iboralar: Mafkura,ta’lim tizimi, sovet maktablari, Yetti yillik maktab, Vasiylik qo`mitasi, Turkiston xalq, universiteti,«Madaniy qurilish», «Yangi turmush», «Madaniy inqilob», shaklan milliy mazmunan sostsialistik madaniyat, madaniy-ma’rifiy muassasalar.
1917-yilgi fevral voqealaridan keyin Turkistonni qamrab olgan «inqilobiy» jarayonlar milliy madaniyat, ayniqsa, xalq ta'limi sohasiga ham daxldor edi. Bu jarayonlarning tashabbuskorlari milliy demokratiya vakillari bo‘lishdi. Bu vaqtda Turkistonda tub yerli aholi uchun xilma-xil maktab turlari: maktablar, qorixonalar, madrasalar, xotin-qizlar maktablari, yangi usul maktablari, rus-to’zem maktablari mavjud edi. Ulardan tashqari, yevropaliklarning farzandlari uchun o’lkan rus maktablari qishloq va shaxar maktablari ham bor edi. Viloyat shaharlarida gimnaziyalar, Toshkentda esa o`qituvchilar seminariyasi va real bilim yurti ham mavjud edi. General-gubernatorlik ma'murlari xalq ta'limiga arzimagan mablag`lar ajratishar, uning ham ko‘proq qismi rus maktablarini saqlab turishga sarflanardi. Ko‘p sonli maktablar va yangi usul maktablari jamoat mablag`i hisobidan ta'minlanardi.

Oktabr to`ntarishidan so`ng yangi sovet maktabini tashkil etish vazifasi ilgari surildi. Bu jarayonga komissarliklar tizimida tashkil topgan Maorif xalq komissarligi (birinchi xalq komissari K.Ya.Uspenskiy) rahbarlik qilishi lozim edi. Biroq ma'lum vaqtgacha maktab tarmoqlarini boshqarishning eski tizimi ham saqlab qolindi.

1918-yilning martigacha Turkistonda Vasiylik qo`mitasi mavjud bo`lib turdi. Qo`mita o`quv yurtlari tarmoqlariga rahbarlikni amalga oshirib, Turkiston pedagoglarining manfaatlarini ifodaladi va maktabni siyosat ta'siridan saqlashga xarakat qildi.

Yangi xukumat o`z navbatida Vasiylik qo`mitasi va o`lkaning barcha o`qituvchilarini Xalq Komissarlari Kengashi bi­lan hamkorlikda ishlashlarini talab qildi, hamkorlik qilishga javob tariqasida maktab xodimlari maoshini ko`paytirishga va o`quv yurtlariga mablag`lar ajratishga va'da qildi. Biroq o`qituvchilari Xalq Komissarlari Kengashi bilan hamkorlik qilishni istamaganligi sababli ular ish haqini oshirish va maktablarning moddiy ahvolini yaxshilash uchun mab­lag`lar ajratmayadilar. Buning ustiga mart oyida ma'murlar o`rta o`quv yurtlarini yopib qo`yish xaqida farmoyish berdilar, bun­dan maqsad navbatdagi o`quv yilining boshlanishiga qadar ularni «yangicha asoslarda» tashkil etishdan iborat edi.

1918-yilning 23-martida RSFSR Maorif Xalq Komissarligi «farmoyishiga binoan» Turkiston o`lkasi Xalq Komis­sarlari Kengashi o`lka xalq ta'lim kengashini tashkil etish xaqida buyruq chiqardi. Mazkur kengash Turkiston xududida xalq ta'limi tizimiga raxbarlik qilishi lozim edi.

Xalq Komissarlari Kengashining 1918-yil 14-maydagi buyrug`i bilan yagona umumiy maktabni tashkil etishga kirishildi. Turli tipdagi o`quv yurtlari «ular o`qishni xohlaydiganlar uchun yoshi, millati, qaysi dinga e'tiqod qilishidan qat'i nazar guvohnomalarsiz» ochiq qilib qo`yildi. Iyun oyida Maorif xalq komissarligi barcha maktablarda bepul o`qitish joriy etilishini e'lon qilindi

O‘zbek sovet maktabini tashkil etish jarayoni 1918-yil may oyida, xalq komissarlari kengashini ham qulay yago­na maktabni tashkil etish haqidagi qaroridan keyin boshlandi. Bunda eski usul maktablariga tegilmadi, yangi usul mak­tablari (jadid maktablari) xalq ta'limi bo’limlari ixtiyoriga o`tdi. 1918-yilda o`qituvchilarning o`zlari dasturlar va o`quv rejalarini tuzib chiqdilar. Dasturga o‘zbek va rus tillari, arifmetika, geografiya, tabiatshunoslik, mehnat, ashula, gim­nastika fanlari kiritilgan edi. Tub yerli aholi orasida bilimga intilish kuchli edi. Shuning uchun ham yangi maktablar tashkil etish faqat davlat idoralarinigina emas, balki jamoat vakillarining ham faol ishtirokini taqozo qilardi. Masalan, Toshkentning Beshyog`och qismida 1917-yilning dekabridayoq Bashorat Jalilova tashkil etgan xotin-qizlar maktabi ishlay boshladi, unda 40 dan ortiq o‘zbek qizlari ta'lim olishardi. Qoratosh mahallasida bir necha mahalla faollarining (M.Sodiqova, M.Axmedova, T.Solixova va boshqalar) tashabbusi bilan Sa'diy nomidagi maktab tashkil etildi .

Dastlabki o‘zbek sovet maktablari mablag`lardan qisib qo`yilgan bo`lib, ularga o`quv vositalari va qo`llanmalar yetishmasdi. Moddiy ahvolning og`irligiga ko`p jihatdan ma'murlarning yerli aholining bilimli bo`lishiga nisbatan mustamlakachilik munosabatida bo`lishi ta'sir qildi, bu esa 1918-1920 yillar davrida rus tilidagi o`quv yurtlari va tub yerli aholi bolalari uchun mo`ljallangan maktablarni mablag` bilan teng asosda ta'minlamaslikka olib keldi. Bundan tashqari, ko`pincha xalq ta'­limi uchun ajratilgan mablag`ni deputatlar kengashlari boshqa maqsadlar uchun ishlatishardi.

Maorif xalq komissarligi uchun kadrlar masalasi maktab qurilishidagi bosh muammo edi. Yangi tuzum pedagoglarini tay­yorlash, ayniqsa, birinchi navbatda mahalliy maktablar o`qituvchilarini tayyorlash uchun har tomonlama chora-tadbirlar belgilandi. Binobarin, o`qtuvchilar tayyorlash butunlay yangicha negizga -qisqa muddatli kurslar orqali yo‘lga qo‘yildi. 1918-yilning yozida Samarqandda «musulmon o`qituvchilari uchun pedagogik kurslar» ochildi. O`sha yilning ko’zida Toshkentda Toshkent uezdining tub yerli aholisi uchun maktab o`qituvchila­ri kurslari ochildi. 1918-yil 18-iyunda Toshkentda musulmon o`qituvchilar institutida mashg`ulotlar boshlandi, u «yangi tashkil etilayotgan boshlang`ich bilim yurtlariga» o`qituvchilar tayyorlay boshladi. Institutda Abdurauf Fitrat, Ismoil Xaqqiy, Kamol Shamso, Munavvar Qori, Ibrohim Ismoilov (mudir), Anna Poroykova va boshqalar dars berishdi. Tinglovchilar orasida Mad­rasa va rus-tuzem maktablarini tamomlab chiqqan shaxslar ko`pchilikni tashkil etardi. «Maktablarning yo`qligi va qurishning qimmatligi» respublikaning boshqa shaharlaridan tinglovchilar kelishiga xalaqit berardi. Institut yangi ochilayotgan o‘zbek maktablariga o`qituvchilar tayyorlashda moliyaviy jihatdan anchagina qiyinchiliklarni boshdan kechirdi, bu hol tinglovchilarni cheklangan miqdorda qabul qilishga majbur etdi.

1918-yilning oxirida sovet maktabi bilan raqobat qiladigan turli tipdagi maktablari tugatishga qaratilgan qonuniy chora-tadbirlar belgilandi. 25-noyabrda Maorif xalq komissarligining buyrug`i barcha xususiy o`quv yurtlari «ham asbob-uskunalari, o`quv qo`llanmalari va mavjud xodimlari bi­lan» xalq ta'limi mahalliy bo`limlari ixtiyoriga berildi. Bu shakldagi milliylashtirish umumta'lim tarzidagi o`quv yurtlarini tashkil etishga davlat monopoliyasining o`rnatilganligini bildirar edi. Shuningdek, dekabrda cherkov-qavm, rus- to’zem, ruscha-yaxudiycha va boshqa tipdagi maktablarni bekor qilish xaqidagi farmoyish e'lon qilindi. Ularning o`rniga rus, o‘zbek, qirg`iz, tatar, yahudiycha va boshqa milliy maktab­lar tashkil etilishi lozim edi. Bular sovet yagona mehnat maktabining milliy ko`rinishlari edi. Eski usul maktablari va madrasalar hozircha qaytadan tashkil etilmadi. Lekin ularni davlat manbalari xisobidan mablag` bilan ta'minlashga yo`l qo`yilmaydi deb hisoblandi.

Boshlang`ich yetti yillik maktab ikki pog`onaga bo`lindi: 1- pog`ona bilim yurtlari (dastlabki uch sinfni o`z ichiga olardi) va 2-pog`ona bilim yurtlari (qolgan to`rt sinfdan iborat edi). O`rta maktab ham mavjud bo`lib, keyingi uch sinfni o`z ichiga olardi. Biroq bunday maktablar juda oz bo`lib, 1-pog`ona bi­lim yurtlari, ya'ni eng oddiy ta'lim beradigan maktablar ko`plab tashkil etilgan edi. Ularning soni 1918-yilda (922 ta maktab) 1917-yildagiga nisbatan (576 ta maktab) ancha o`sdi. Biroq tub yerli aholining farzandlari uchun yangi sovet makta­bini tashkil etish jarayoni sekinlik bilan borardi.

1919-yilning 1-iyulida TurkMIK, «Turkiston Respublikasining barcha shaxarlaridagi, qishloqlaridagi maktablarga eng yaxshi binolarni rekvizitsiya qilish to`g`risida» qaror qabul qildi. Xokimiyat idoralariga «shoshilinch ravishda mablag`larni maktablarni to’zatish va qurishga ajratish» buyurildi. Xalq, ta'limi bo`limlarining asosiy vazifasi «musulmon maktablari»ni tashkil etishdan iborat, deb hisoblandi.

Shuningdek, maktablarda ustaxonalar tashkil etishga ham e'tibor berildi, chunki sovet maktabida o`qitish usullariga mehnat asos qilib olingan bo`lib, u bolsheviklar pedagogik tasavvurlariga binoan, «inson zotini har jihatdan rivojlantirishning eng yaxshi vositasi» edi. 1919-yilning oktyabrida Maorif xalq komissarligining yo`riqnomasi bilan boshlang`ich yetti yillik maktabga «butun yetti yil davomida tarbiya prinsipi sifatida majburiy qo`l mehnati» kiritildi. Rossiyada bo’lgani kabi, Turkrespublikasida ham mehnat maktablari, ularda o`quvchilar maktablari-kommunalar tashkil etilib, ularda o`quvchilar faqat ma'lumot olmasdan, shu bilan birga «yangi ijtimoiy tuzum ruhida mehnat tarbiyasi»ni ham oladigan bo`lishdi. Shuningdek, maktab-internatlar tarmog`i ham vujudga keldi, bu asrda bolalar faqat bilim olmasdan, butun o`quv yili mobaynida yashar edilar. Ular asosan ko`chmanchi aholining bolalari uchun tashkil etilgan edi. Yangi sovet maktabi o`quv adabiyotlariga nihoyatda muhtoj edi. 1919-yilda o‘zbek tilida «Boshlang`ich geografiya» o`quv qo`llanmasi, «Turkiston» (tarix va geografiyani o`qitish uchun qo`llanma), arifmetika darsligi, T.N. Qori-Niyoziyning «Tabiatning bir bo‘lagi» (tabiatshunoslikni o`qitish uchun qo`llanma), shuningdek, alifbolar va o`qish kitoblari ham chop etildi. O‘zbek tilidagi darsliklar rus tilidagi darsliklarga qaraganda bir necha baravar ko`p edi. Lekin o`quv adabiyotlari bilan bir qatorda Marks, Trotskiy, Lunacharskiy portretlari, ya'ni sof targ`ibotchilik tarzidagi o`quv vositalari ham ko`plab miqdorda bosilib chiqdi.

1920/21 o`quv yilining boshlarida Turkiston Avtonom Respublikasida tub yerli millatlarning bolalari uchun mo`ljallangan 1-bosqich maktablarining (ya'ni dastlabki uch sinfli maktablarning) soni 802 taga yetdi, 2-bosqich maktablari 4 ta edi, yevropaliklar uchun maktablar esa tegishli ravishda 604 ta va 45 ta edi. Respublikaning barcha viloyatlarida yevropaliklar uchun maktablar tashkil qilish ustivor ahamiyatga ega edi. Bu borada Toshkent alohida ajralib turardi, mablag` va moddiy vositalarni taqsimlashda uning yangi shahar (yevropa) qismi imtiyozli mavqega ega edi.

1920-yilda Turkistonda o`qituvchilar tayyorlashga qisman bo‘lsa-da e'tibor qaratildi. 1-oktabrda Toshkentda xalq maorifi institutlari rus tilida ta'lim beradigan K.A.Timiryazev nomli o’lkan ahamiyatga ega bo`lgan oliy pedago­gika o`quv yurti, o‘zbek xalq, maorifi instituti, qirg`iz va tatar maorif institutlari ochildi. Xalq maorifi institutlari xaqidagi Nizomga ko`ra Turkiston Respublikasidagi har bir millat, «elatlarning madaniy o`zini-o`zi boshqarish» prin­sipiga amal qilib o`zining maorif institutini ochish xuqo’qiga ega edi. Tez orada tojik va turkman maorif institutlari ham tashkil etildi. Lekin bu yo`nalishda olib borilgan siyosat ko`pga bormadi. Keyinchalik milliy yagona rus tilida o`qiti­ladigan bo`ldi.

1918—1920 yillarda sovet maktabi qurilishiga milliy o`qituvchilar ham jalb qilindi. Masalan, o`sha davrning tajribali o`qituvchilaridan Oqilxon Sharafiddinov, Jo`ra Odilov, To’xtanazar Shermuhamedov, S.Sodiqov, T.Sodiqov, K.Dodamuamedov va boshqalar o‘zbek sovet maktabini tashkil etish sohasida ish olib bordilar. Yangi sovet maktabini yo`lga qo`yishda rus pedagoglaridan Farg`onada ishlagan A.V.Yaxontov va A.P.Sutyagi n, Toshkentda K.Libknext nomidagi tajriba mexnat makta­bini tashkil etgan V.F.Lubensovlar ko`p ish qildilar. Yirik shaxharlardagi bir qator rus maktablari va Toshkentdagi o‘zbek maktablarida fidokor pedagoglarning intilishlari tufayli 1920-yilning oxirida o`quv-metodik ishlar asta-sekin yo`lga qo`yila boshlandi. Lekin shuni alohida ta'kidlash joizki, bu davrda hali o`qituvchilarning kasbiy saviyasi juda past edi.

Sovet davlatining Turkiston xalqlari savodsizligini tu­gatish, maktablar qurish, mutaxassis xodimlar tayyorlash, ma­daniyat, san'atni rivojlantirishga bag`ishlangan tadbirlari, maxalliy milliy manfaatlarni ko`zlab emas, balki madaniy-ma'rifiy vositalar asosida o`lka aholisiniig «kommunistik ruhda» qayta tarbiyalash va sotsializmning «odobli» mutaxas­sis kadrlari qilib yetishtirishga qaratilgan edi. Maqsad bar­cha yoshdagi aholini savodsizligini tugatish bilan bir qatorda ularga «kommunizm alifbosi»ni urgatishdan iborat edi. Shuning uchun ham savodsizlikni tugatish madaniy qurilishning muhim vazifasi sifatida qaraldi. 1921-yil noyabrda Turkiston ASSR XKK respublika aholisi orasida savodsiz­likni tugatish to`g`risida dekret chiqardi. Dekretga binoan, sakqiz yoshdan kichik yoshgacha bo`lgan savodsiz fuqarolarning hammasi davlat maktablarida va savodsizlikni tugatish kurslarida o`qitilishi lozim edi. 1921 yilning oxirlarida birgina Tosh­kent shahrining o`zida 100 ta savodsizlikni tugatish maktab­lari ish boshladi. Ayni paytda Turkiston Respublikasi bo`yi­cha 1000 dan ortiq savodsizlikni tugatish maktablari, turli to`garaklar faoliyat ko`rsatayotgan edi.

Umumiy ta'lim maktabi bilan bir qatorda hunar-texnika ta'limi maktablari ham ochila boshladi. O`lka shaharlarida oltita qishloq xo`jalik texnikumi, bitta meditsina texnikumi, 16 ta hunar-texnika maktabi va bir necha kurslar tashkil qilindi. 1924-yilning oxirida hunar-texnika ta'limi maktablarida 6800 dan ko`proq yoshlar ta'lim oldilar.

Sovet davlatining statistik ma'lumotlarida ko`rsatilishcha, 1925-1941 yillar davomida xalq, ta'limi maktablari soni muttasil ortib borgan. Masalan, 1924-1925 o`quv yilida O‘zbekis­tonda 160 ta sovet tipidagi maktablar tashkil qilinib, ular­da 17209 o`quvchi ta'lim olgan bo‘lsa , 1941 yilga kelib maktab­lar soni 5504 taga va ularda o`qitilayotgan o`quvchilar soni esa 1 mln. 315 ming kishiga yetgan.

1933-yil boshlarida xalq ta'limi tizimlarida o`tkazilgan «to­zalash» oqibatida ijtimoiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan «ishonchsiz» bo`lgan minglab bilimdon va tajribali muallimlar haydalib, ular o`rniga qisqa muddatli kurslarni bitirgan saviyasi past, lekin ijtimoiy jihatdan «ishonchli» qatlamlardan qo`shimcha muallimlar tayyorlanib, ular maktablar va mada­niyatning boshqa sohalarida ishlash uchun yuborildilar.

Oliy ta'lim masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, Turkistonning milliy ziyolilari va shu jumladan, ilg`or rus olimlari (akademik. S.F.Oldenburg) XX asrning boshlaridayoq Tosh­kentda universitet tipidagi oliy o`quv yurtini ochish zarurligi masalasini ko`tarib chiqqan edilar. Biroq, ahvol quruq gapdan nariga siljimagan edi. 1918-yilning fevraliga kelib Toshkentda «Oliy ta'lim do’stlari jamiyati» faoliyat ko‘rsata boshladi, uning tarkibida pedagoglar, shifokorlar, muxandislar, agronomlar va mahalliy ziyolilarning boshqa vakillari ham bor edi.

1918-yil 21-aprelda tantanali ravishda ochilgan Turkiston xalq, universiteti shu tariqa vujudga keldi. Universitet o`ziga Toshkentning eng yaxshi o`qituvchilarini jalb qilgan edi. Uning ixtiyoriga Toshkentdagi bir qancha boshlang`ich maktablar (13 ta musulmon va 11 ta rus maktabi), 8 bolalar maydonchasi, Turkiston xalq kutubxonasi, Xalq mo’zeyi va konservatoriyasi berib quyilgandi. Mahalliy millat yoshlaridan kadrlar tayyor­lash uchun universitet qoshida musulmonlar shu'basi tashkil etilib, u Toshkentning eski shahar qismida faoliyat ko`rsatdi. Shu'ba «Xalq dorilfununi» degan ilmiy-adabiy gazetani chiqarib turdi.

Universitet tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-matematika, tarix-filologiya, qishloq xo`jaligi va texnika fakultetlari bor edi. 1919-yil fevraldan universitet qoshida ishchi fakultet ham faoliyat ko`rsata boshladi. 1920-yilning oxiriga kelib, universitetda ta'lim oluvchilarning 60%foizini mahalliy millat vakillari tashkil qilgan edi. O‘zbek tilida­gi mashg`ulotlarni Axmad Fayziy, Burxon Xabib, Ibroxim Toxiriy, Usmon Xo`jayev, Xodi Fayziy va boshqalar olib borishdi.

Oradan ko`p o`tmay Toshkentda mahsus sharqshunoslik ixtisosligidagi oliy ta'limning to`ng`ichi — Turkiston sharq in­stituti vujudga keldi. U o`z faoliyatini 1918-yil noyabrda boshladi. Institut haqidagi nizomda uning asosiy vazifalari qilib Turkiston mahalliy aholisi va qo`shni mamlakatlar aholisi tilini yaxshi biladigan sharqshunos olimlar va amaliyotchi xodimlar tayyorlash, Turkiston tarixi va madaniyatini hamda uning aholisi tilini o`rganish deb belgilab berilgan edi.

1920-yilda bolsheviklar rejimi Turkiston Xalq universitetiga muqobil sifatida Turkiston Davlat universiteti (keyin O`rta Osiyo, hozirgi Mirzo Ulugbek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti)ni tashkil qildi.

Universitet tashkiliy qo`mitasi bolshevik rahbarlarning «maslasiga» binoan Moskva va Peterburg olimlari, pedagoglariga murojaat qilib, ularni Toshkentda ishlashga o`tish va bu bilan Turkistonda «oliy ta'limni tashkil qilishdek olijanob ishda yordam ko`rsatishga» chaqirdi. Ana shu da'vatga markazdagi bir qator yuqori malakali mutaxassislar (43 profes­sor va 43 o`qituvchi) «labbay», deb javob berdilar. Ularning ko`plari oilalari bilan bir necha poezdda Toshkentga yetib keldilar. Ular orasida A.B.Blagoveshchenskiy, A.J.T.Brodskiy, A.M. Vvedenskiy, D.N.Kashkarov, ye.P.Korovin, M.A.Orlov, M.M.Slonim, A.S.Uklonskiy, A.E.Shmidt kabi bir qator taniqli olimlar bor edi. Shuningdek, universitetning ilmiy xodimlari va pedagoglari guruhiga Turkistondagi N.D.Dimo, N.A.Keyner, J.V.Oshanin, V.I.Romanovskiy, G.M.Svaricheskiy, A.A.Semyonov, G.N.Cherdansev, R.R.Shreder va boshqa pro­fessor va o`qituvchilar ham kiritildi. Turkiston Davlat uni­versiteti tashkil qilingan birinchi kundanoq uning profes­sor va o`qituvchilar tarkibi asosan rus olimlaridan iborat bo`lganligi sababli, rus tilini bilmaydigan mahalliy aholi yoshlari uchun universitetda o`qish dastlabki kundanoq muaumo bo`lib qoldi. Natijada dastlabki yillarda universitetda aso­san yevropaliklar ta'lim oldilar. Universitet faoliyatining birinchi yili oxiriga kelib, unda oltita fakultet: ijtimoiy-iqtisodiy, tarix-filologiya, fizika-matematika, texni­ka, tibbiyot, qishloq xo`jalik fakultetlari ish olib bordi. Bolsheviklarning ta'lim sohasiga bu qadar e'tibor beri­shi uzoqni ko`zlab qilingan strategik siyosat ekanligidan dalolat edi. Chunki bolsheviklar rahbariyati xokimiyatni qo`lga oliboq iqtisodiy va siyosiy jihatdan xukmronlik qilish mumkinligini, biroq ma'naviy va mafkuraviy tomondan birdaniga xalqni yo`lga solish mumkin emasligini, buning uchun ma'lum muddat va xalqni yangi mafkura ruhida qayta tarbiyalashda muhim vosita bo`lgan xalq ta'limi va oliy ta'limni rivojlantirish kerakligini va shular asosidagina ko`zlangan maqsadga erishish mumkinligini yaxshi bilar edi.

Bu yillarda respublika oliy o’quv yurtlari salmog’i ham ortib bordi. Samarqanda O‘zbekiston Davlat universiteti, Buxoro, Farg’ona, Namangan, Andijon, Margilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch shaxarlarida oliy maktablar tashkil etil­di. Agar 1932 yilda respublikadagi 31 ta oliy o’quv yurtida 12,2 ming talaba o’qigan bo‘lsa , 1941 yilga kelib ularda ta'­lim olayotgan talabalar soni 18 ming kishiga yetdi. Shu yili oliy o’quv yurtlarini 7373 mutaxassis bitirib chiqdi. Shu bilan birga bu yillar davom ida 100 ga yaqin o’rta maxsus o’quv yurtlari tashkil qilinib, ularda 15 mingga yaqin yoshlar turli malakalarga ega bo’ldilar. Lekin sovet hukumati rahbarlari tushunchasida xalq, ta'li­mi va oliy ta'limning xizmati bu bilan cheklanmas edi. Ular­da sotsializmga xizmat kiladigan: yoshlarni yangi ruhda tarbiyalaydigan milliy pedagoglar, sotsializmni ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy va mafkuraviy mustaxkamlashda yordam beradigan turli sohalardagi mutaxassis kadrlar tayyorlash ham ko’zda tutilgan edi.

Bolshevik ma'murlar Turkistonda ilmga e'tibor u yoqda tursin, uni tashkiliy jihatdan yo’lga qo’yishni ham o’ylab ko’rmadilar. Faqat ayrim fan fidoyilarining sa'y-xarakatlari natijasida o’lkada «arxeologlar», «o’lkashunoslar» jamiyatlari to’zilib faoliyat ko’rsatayotgan edi. Ular ham asosan yevropalik olimlar tashabbusi bilan tashkil qilingan bo’lib, uning asosida Rossiya manfaatlari turardi.

1919-yilda Toshkentda badiiy musiqa etnografik komissiyasi tashkil etildi, uning xodimlari o‘zbek xalqining an'anaviy musiqasini o’rganishga doir boy materialni yozib oldilar va qisman e'lon qildilar. Xalq og’zaki ijodi (folklor) namunalarini to’plash yuzasidan ham ba'zi ishlar olib borildi.

Samarqanda 1919 yilda o’tmish yodgorliklarini muhofaza qilish doimiy komissiyasi ta'sis etildi, birmuncha keyinroq esa Toshkentda muzey ishlari, o‘tmish yodgorliklarini, san'at va tabiatni muxofaza qilish qo’mitasi ishlay boshladi. Tosh­kentda davlat xalq kutubxonasi tarkibidagi sharq bo’limi xodimlari Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari tillaridagi kitoblarni va qadimiy Sharq qo’lyozmalarini to’plash yuzasidan katta ishlar olib bordilar, bu qulyozmalarning ko’plari O’rta Osiyoning g’oyat boy tarixiy o’tmishini o’rganishga doir juda qimmatli ma'lumotlarni o’z ichiga olgan edi. O’sha 1919 yilning o’zidayoq Toshkentda Arxiv ishlari Markaziy boshqarmaasi (hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi) tash­kil etildi.

1918-1920-yillarda maxalliy olimlarning o‘zbek tilida tarixiy mazmundagi ilmiy va ilmiy-ommabop asarlari ham bosilib chiqqan edi. Masalan, tarixchi olim Po’lat Soliyevning «Xindiston Angliya zulmi ostida» (1920 y.) o’lkashunos olim, Muxtor Bakirovning «Turkiston o’lkasi tarixiy va geografik nuqtai nazardan» (1918y.) kabi kitoblari nashr etildi.

1918-yilda Toshkentdagi eng yaxshi binolardan birida Tur­kiston xalq muzeyi ochildi. Uning ekspozitsiyalari va to’plamlariga Turkistonning o’tmishi va yangi davrini, o‘zbek xalqining va O’rta Osiyodagi boshqa xalqlarning hayoti va turmushini, urf-odatlari va an'analarini aks ettiruvchi eksponatlar kirgan edi. Shuningdek, bu davrda, Samarqand, Farg’ona va Namanganda o’lkashunoslik muzeylari ham ishlayotgan edi. Biroq bu muzeylarga qo’yilgan eksponatlarda o’sha davrdayoq o’lka xalqlari madaniyatsiz, savodsiz qilib ko’rsatilgan bo’lib, «ozodlik», ma'rifat va madaniyat, go’yo «buyuk oktabrning» ne'mati sifatida talqin qilish boshlangan edi. 1918-1920 yillarda o‘zbek xalqi va O’rta Osiyodagi boshqa xalqlarning etnografiyasi bo’yicha materiallar to’plash va o’rganish yuzasidan ham ishlar olib borildi. Bu borada Tur­kistonning mahalliy aholisi turmushini o’rganish ilmiy komissiyasi faoliyat ko’rsata boshladi.

1917-1920 yillar davomida mahalliy aholi tillarida va rus tilida bolshevikcha ruxdagi bir necha o’nlab yangi gazeta va jurnallar nashr etildi. Faqat 1918 yilning o’zida o‘zbek tili­da 11 ta gazeta chiqa boshladi. Bular «Ishtirokiyun», «Xalq dorilfununi», Namanganda «Ishchilar qalqoni», Samarqanda «Mehnatkashlar tovushi», Qo’qonda «Xalq gazetasi» va boshqalar edi. Keyinroq ularga «Uchqun», «Qizil yo’ldo’z», «Qizil bayroq» kabi umumrespublika gazetalari, shuningdek, Toshkentda nashr etiladigan «Qutulish», «Buxoro axbori», Farg’onada chiqadigan «Yangi Sharq», Namanganda nashr etiladigan «Erkinlik», Urganchda nashr etiladigan «Inqilob quyoshi» va boshqa gazetalar qo’shildi. Bu gazetalarga bolsheviklardan Orif Klevleev, Usmon Eshonxo’jayev, Xodi Fayzi, Toxir Fatxullin, Galim Yunichev, Xoji Muin Shukrullayev muxarrirlik qildilar.

Shuningdek, rus tilida «Nasha gazeta», «Izvestiya», «Kras­ny front», «Turkestanskiy kommunist» gazetalari chiqib turdi. Maxalliy gazetalar ichida «Shit naroda», «Proletarskaya misl», «Kokandskaya pravda», «Golos Samarqanda» kabi organlar ham bor edi.

Vaqtli matbuot bolsheviklar sinfiy kurashining muhim quroli sifatida xizmat qildi. 1918 yilda bolsheviklar gaze­talari sul eserlarga qarshi kurash olib bordilar, sul eserlar esa o’z nuqtai nazarlarini «Noviy Turkestan» sahifalarida ximoya qilishardi, shuningdek, «burjua millatchilari»ga va boshqa «og’machilar»ga qarshi kurash ham matbuot orqali olib borildi.

Kommunistik targ‘ibot, ayniqsa, ziyolilar tomonidan qarshi zarbaga uchradi, bu targ’ibotga, ayniqsa, musulmon ruxoniylari faol qarshilik ko’rsatdilar.

Bolsheviklarning «madaniy qurilish» strategiyasi o’z ol­diga Turkiston xalqlari ongidan «eskilik sarqitlari»ni siqib chiqarish va uning o’rniga «yangi madaniyat»ni singdirish baxonasida asosan «kommunistik tarbiya»ni amalga oshirishni maqsad qilib qo’ygan edi. Shuning uchun Turkiston kompartiyasi omma orasida kommunistik tashviqot va targ’ibotni avj oldirishga katta ahamiyat berdi. Turkiston KP VIII s'ezdi (1924y. may) qarorida: «Turkiston kommunistik partiyasi madaniy-tarbiyaviy, propaganda ishlarini partiyalilar ommasi ongiga kommunizm prinsiplarini, marksizm-leninizm nazariyasini singdirish, aniq shaklangan tashkilot to’zish, hamda uni partiya programmasi va taktikasining elementlari, tash­kiliy prinsiplari va asoslari bilan tanishtirish maqsadini ko’zlab olib borishi zarur», deb ta'kidlandi.

Shuni alohida ta'kidlash kerakki, Turkistonda tashkil qilingan barcha madaniy-oqartuv muassasalarining ijtimoiy o’rni va roli partiya VIII s'ezdi qarori asosida belgilab berildi va bu muassasalar zimmasiga dunyoning bironta mamlakatida bo’lmagan vazifa yuklandi. Natijada, madaniy-oqartuv muassasalari keng xalq ommasini siyosiy-g’oyaviy jihatdan tarbiyalash, ularda bolshevistik aqidalarga nisbatan ishonchni shakllantirish va shu yo’l bilan xukmron bolsheviklarning siyosiy-g’oyaviy mavqeini mustaxkamlash ishiga safarbar qilindi.

Shuning uchun ham madaniy-oqartuv muassasalari faoliyatida siyosiy-g’oyaviy, bolsheviklarga xos gegemonchilik xususiyatiga ega bo’lgan ish shakllari ustivor ahamiyat kasb etdi. 20-yillar boshlarida tashkil etilgan «Qizil Sharq» tashviqot poezdi, «Qizil karvon» va «Qizil arava» tashviqot guruxlari, «Tashviqot poezdlari», shuningdek, tashkil etilayotgan agit-punkitlar, ko’rgazmali tashviqotlar, varaqalar, murojaatnomalar, yodnomalar, siyosiy plakatlar, «jonli gazetalar», badiiy-siyosiy publitsistik, satirik chiqishlar bularning barchasidan ko’zlangan maqsad madaniy-oqartuv ishlari orqali so­vet xukumati xayrixoxlarini ko’paytirish, bolsheviklarning afsonaviy g’oyalariga ishontirish edi.

Madaniy-oqartuv muassasalari o’z faoliyatlarida turli xil noan'anaviy, maxalliy xalq ruxiyatiga mos kelmaydigan tadbirlar ham o’tkazar edilar. Masalan, «yangicha turmush» rukni ostida o’tkazilgan qator tadbirlarda yevropacha turmush targ’ib qilinib, o‘zbekona urf-odatlar, oilaviy munosabatlar va di­niy marosimlar «xurofot» deb targ’ib qilindi. «Yangi turmush» ruknidagi tadbirlar ko’proq erkaklar va xotin-qizlarning teng xuquqligi, ayollarni «ozodlik»ka chiqarish va yangicha munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan bo’lib, asrlar davomida shakllangan oilaviy munosabatlar masalasida mahalliy xalq orasida bir qator tushunmovchiliklarni yuzaga keltirishi tabiiy edi.

Shunga qaramasdan, madaniy-oqartuv ishlari shu ruxda yanada kengroq rivojlantirildi. 1924 yilning mayida Turkiston Avtonom Respublikasida ishlab turgan kutubxonalar soni 132 taga, klublar 21 taga, Qizil choyxonalar esa, qariyb 200 taga yetgan edi. Ko’pgina korxonalarda va qishloqlarda «Qizil burchaklar» tashkil qilindi. Xar bir nomga «Qizil» so’zini ishlatish bilan madaniyat sohalari dastlabki kundanoq mafkura izmiga olindi, «Qizil»ning mohiyati va qudratini xalq ongiga muntazam singdirib borishga xarakat qilindi.

Turkistonda alohida xotin-qizlar klublarini tashkil qilishga keng e'tibor berildi. Birinchi xotin-qizlar klubi yilda Toshkentning eski shaharida ochildi. Dastlab bu klub ga 250 mahalliy xotin-qizlar jalb qilindi. 1924 yilning ikkinchi yarmida xotin-qizlar klublari Samarqand, Qo’qon, Farg’ona, Margilonda va boshqa bir qator shaxarlarda tashkil qilindi.

Qishloqlarda «dexqonlar uyi», ular xuzurida Qizil burchaklar ochildi, Qizil burchaklar xotin-qizlar klubi vazifasini bajardi. Xotin-qizlar klublari xuzurida bolalar va onalarga tibbiy maslxat va tikuvchilik shu'balari tashkil etildi. Ularda bolalarni qanday tarbiyalash, xotin-qizlar gigienasi to’g’risida maslaxatlar berib borildi.

Xotin-qizlar orasida targ‘ibot va tashviqot ishlarini asosan yevropalik rusiyzabon ayollar olib borardi. Bu bilan ular maxalliy xotin-qizlar orasida yevropacha qiyinishni, yevropacha yurish-turishni va muomalani jonli ravishda namoyish qilishar va shu yo’l bilan ular yangicha madaniyatni yoyishga xarakat qilardilar.

O‘zbekistan ma'naviy hayotiga 20-yillar birinchi yarmida bolsheviklar raxbari Lenin tomonidan ishlab chiqilgan «ma­daniy inqilob» siyosati, ayniqsa, salbiy ta'sir ko’rsatdi. Bu siyosat Turkiston xalqlariga «yangi madaniyat»ni singdirish va xalqning qadimiy madaniyatidan uning asl moxiyati bo’lgan milliylikni chiqarib tashlashga qaratilgan edi. «Madaniy inqilob» siyosati zaminida o’sha davrda paydo bo’lgan madaniyatdagi «proletkult» (proletar madaniyati) yo’nalishi yotar edi. Bu yo’nalish 1917 yil oktyabr to’ntarishi arafasida Pegerburgda tashkil topgan bo’lib, uning «g’oyalari» O‘zbekistonga ham yetib kelgan edi. «Proletar madaniyati» tarafdorlari (ular aso­san yevropaliklar edi) 20-yillar boshlaridan «madaniy nigi­lizm» siyosatini yurgizib Turkistonda oktabr to’ntarishigacha yaratilgan barcha milliy ma'naviy boylikni «feodal madaniya­ti», deb e'lon qildi. Bu, albatta, bolsheviklarning «mada­niy inqilob» siyosatiga mos tushar edi.

Shuning uchun ham Turkiston «proletkult»chilari tamomila yangi madaniyat yaratishga va uni barcha o’lka xalqlariga (o‘zbek, qozoq, turkman, qirgiz, tojik va boshqalarga) yagona «libos» sifatida kiydirishga xarakat qildi. «Proletkult»chilar tashabbusi bilan 20-yillar boshlaridan Toshkentda «proletariatga madaniy yordam» ko’rsatuvchi xodimlar tayyorlaydigan uch oylik kurslar tashkil etila boshlandi.

20-yillar oxirida partiya mafkura maydoniga yana bir g’oyani— madaniy merosni inkor etish g’oyasini tashladi, bu aslida «madaniy inqilob»ning asosiy maqsadlaridan biri edi. Biroq, sovet madaniyati nazariyasi (doktrinasi) uning ayrim g’oyaviy raxnamolari orzu qilganidek madaniy merosni butunlay inkor etish yo’li bilan borgan, deb aytish noto’g’ri, albatta. Madaniy merosdan foydalilarini olib, keraksizlaridan voz kechish, yoki ularni zamonga moslashtirish haqidagi fikrlar ham bo’lgan.

Kompartiyaning madaniy merosni inkor etish siyosati arab yozuvini lotin grafikasiga almashtirish haqidagi qarorda ham o’z aksini topdi. SSSR MIK, va XKKning ushbu qarori 1929 yil 7 avgustda qabul qilindi.

1940 yil may oyida O‘zbekiston SSR.Oliy Soveti III sessiyasida T.N.Qori Niyozovning ma’ruzasi bo’yicha yozuvning rus grafikasiga o’tkazish haqida ko’rsatma berildi. Qarorda «o‘zbek xalqi keng ommasining tashabbusi, xalqning xoxish-istagi», deb aloxida ta'kidlandi. Shuningdek, kirillitsaga o’tish «xalqlar do’stligini mustaxkamlash» vositasi deb talqin qilindi. Yangi isloxot lotin imlosiga o’tishda nazarda tutilmagan siyosiy sabablarga ham ega edi. Ma'lumki, 20-yillar oxirida Turkiya lotin imlosiga o’tgan bo’lib, markaziy xukumat SSSR tarkibidaga O’rta Osiyo respublikalarini burjua mamlakati bo’lgan Turkiya va boshqa kapitalistik dunyo mamlakatlari yozuvidan foydalanishga yo’l qo’ya olmas edi.

Madaniy soxalarni mafkura izmiga solish din masalalarini ham chetda qoldirmadi. Marksizmga asoslangan sovet mafkurachilari islomning yuksak ilmiy-madaniy qimmatini in­kor etish uchun unga nisbatan «sotsialistik turmush tarziga mos kelmaydigan» eski, qoloq, reaksion qarashlar degan ustqurmani tanlab oldilar. Markazning bu ustqurmasi O’rta Osiyo tarixi bilan shug’ullangan mashxur Sharqshunos olim V.V.Bar­toldning islomni jahon tarixining bir kurinishi bo‘lgan musulmon madaniyati sifatidagi ta'rifi e'tiborga olinmadi.

O’sha paytlarda ruxoniylarning bergan maslaxatlari, ularning tinchlik-totuvlik bilan ta'lim isloxotlarini amal­ga oshirish to’g’risidagi takliflari rad etildi. Chunki rasmiy xukumat ulardan xavfsirab, bu, yangi sharoitga moslashib olish uchun urinayotgan ruxoniylarning ayyor siyosatidir, deb baxoladi. Partiya va davlat arboblari orasida islom dini O’rta Osiyo­dagi maxalliy millatlarning mustamlakachilik zulmiga va ruslashtirishga qarshi raxnamosi degan fikr mavjud edi. Shuning uchun ham dinga va ruxoniylarga qarshi 30-yillarda ochiqdan-ochiq «sovuq urush» e'lon qilindi. Buning uchun maxsus «Kurashchan xudosizlar» tashkiloti tuzilib, uning bo’limlari barcha korxona va muassasalarda tashkil etildi. «Kurashchan xu­dosizlar» ittifoqi umumiy shubxalanish vaziyatini kuchaytirishda katta ro’l o’ynadi. Uning faoliyatida yosh qizlarni tur­mushga berish, qalin olish, ayollarni xo’rlash xollariga qarshilik ko’rsatish kabi ishlarda ijobiy natijalarga erishilgan bo‘lsa-da, Biroq ruxoniylar va dinga e’tiqod qiluvchilarga nisbatan shafqatsiz kurash olib borishda salbiy rol o’ynadi. Bu tashkilot bergan ma'lumotlar asosida respublika xukumati tomonidan 1931 yilning o’zida Farg’ona, Bekobod va Toshkent­da bir qator cherkovlar, masjidlar va diniy maktablar yopib qo’yildi. Toshkentning Oktyabr tumani axolisi komsomol klublariga aylantirilgan masjidlarni xalqqa qaytarishni talab qilib chiqdi. Lekin bu chiqishlar tuzumga qarshi uyushtirilgan targ’ibot deb baxolandi. «Kurashchan xudosizlar» ittifoqi xisobotiga ko’ra, 1931 yilda besh yillik reja bajarilgan bo’lib, uning safiga O‘zbekistondan 90.000 kishi a'zo bo’lgan, ulardan 60.000 nafari yoshlar edi. Lekin, shunga qaramasdan, O‘zbekis­ton xalqlari diniy e’tiqod dan, diniy qadriyatlardan mutlaqo voz kechmadi. Bolsheviklarning dinga qarshi zo’ravonligi va ta'kiblari ostida bo‘lsa-da, bu e’tiqod imkon darajasida saqlab qolishga xarakat qildi.

Inqilobiy 1917 yildagi Turkistonning adabiy hayoti o’zi­da bundan avvalgi davr adabiyotining rivojlanishidagi asosiy tamoyillarni aks etirar edi. Bu davr adabiyotini jadidlarsiz tasavvur qilish qiyin edi. Agar jadidlar 10-yillar o’rtalarida asosan maktab va maorif soxasida faoliyat ko’rsatgan bo‘lsa lar, 1917 yil vokealari arafasida ular o’z oldilariga siyosiy-ijtimoiy vazifalarni ham qo’ya boshlagan edi. Shuning uchun ham Rossiyada Fevral inqilobi ruy beri­shi bilanok jadidchilik siyosiy xarakat sifatida maydonga chiqdi. Bu xarakatning peshkadam namoyandalari ayni paytda ijod axli bo’lganligi sababli jadid adabiyoti o’z tarixining shiddatli davriga kirib borgan edi. Ana shu shiddatli yillarda jadid adabiyotining taniqli namoyandalari Siddiqiy- Ajziy, Sadriddin Ayniy, Hamza Xakimzoda Niyoziy, Abdulla Kodiriy, Abdurauf Fitrat, Cho’lpon va boshqalar ijod qildilar. Ular ijodida xalqni birlashtirishga qaratilgan g’oya ustivorlik qildi.

1917 yilda «Najot» gazetasining 1-sonida bosilgan «Xitobnoma» bu jihatdan ibratlidir. «Bizning shiorimiz, — deb yozilgan edi unda, — musulmonlar, birikingiz. Biz, musulmonlar, aksariyat ila «demokrat», ya'ni avom atalgan xalqdan iboratdir. Katta boylar bizning orada butun yuk Sinflarning rahbari musulmonlar orasida juda zaif, bizning kamolotimiz shundadir. Kamchiligimiz ham shunda, sinflarning farklari siyosiy xaetni juda kuchaytiradir, uning fazilati shundadir. Lekin ul millatni buladir — uning kamchiligi shundadir, biz fazilatni orttiraylik, kamchiligimizni tu- gallataylik». Fevral inqilobidan keyin faollashgan Bexbudiy, Munav­var Qori, Fitrat, Chulpon, Shokirjon Raximiy, Abdulla Avloniy singari publitsistlar ana shu fikrni xalq o’rtasida keng tarkatishga, uni ayrim iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy farklariga karamay birlashishga chakirdilar. Fitrat fevral inqilobi bilan oktyabr vokealari o’rtasida kechgan davrda «Xurriyat» gazetasida «Yurt qaygusi» deb atalgan she'r va sochmalar turkumini e'lon qilib, parokanda xolda yashayotgan vatandoshlarida birlashish va istiqlol yo’lida kurashish tuygusini uygotmokchi bo’ldi.

«Ey ulug Turon, arslonlar o’lkasi! Senga ne bo’ldi? Xoling kalaydur? Nechuk kunlarga kolding? Ey Chingizlarning, Te-murlarning, Ugo’zlarning, Otillalarning shonli beshiklari!.. Qullik chuqurlariga nedan tushding?»

Agar Fitrat dastlabki sochmasida she'r imkoniyatlaridan foydalanib, bevosita xalqqa murojaat etish, uning ko’zlarini ochishga intilgan bo‘lsa , boshqa sochmasida Turkiston yurtini g’arib bir ona sifatida tasvirlagan. U ana shu onaga murojaat qilib bunday yozadi:

«Ey mungli xotin, sen kimsan? Ey g’amli ona, nechun mundan ayrilmaysan? Yonimda, ko’zimda, miyamda, yuragimda nima axtarasan, nechun axtarasan, nechun ketmaysan? Qayg’u tutunlari ichra qolgan yog’dusiz ko’zlaring u yosh yomg’urlarini nechun tukadur? Zulm zanjirlari bilan bog’langan qo’llaring nechun xar yonga o’zatiladur, nima tilaysan?..» Lirik qahramon bu ayol qiyofasida o’z vatanini kurgach, Fitrat bunday olovli so’zlarni aytadi: «Ey muqaddas Turonimning hayoli, ketmay tur, ayrilma. Yonimda, ko’zlarimda, yuragimda, vijdonimda qol, ketma.

Turonim, sendan ayrilmoq mening uchun o’limim. Sening uchun o’lmoq mening tirikligumdir...»

Adabiyot shu tarzda xalq taqdiri uchun kuyunib, uning bol­sheviklar bosqini arafasida birlashish va o’z mustaqilligi uchun kurashishi zarurligini sezdi va shu yo’lda faoliyat ko’rsatdi.

Bu davr adabiyotining o’ziga xos tomoni shundaki, peshqadam yozuvchilar ijodiy faoliyatlari bilangina emas, balki ayni paytda siyosiy xarakatlari bilan ham xalqning tarixiy takdirini o’zgartirishga urindilar. 1917 yil 26—28 noyabr kunlarida Qo’qonda Turkiston Muxtoriyat xukumatining e'lon qilinishida o‘zbek yozuvchilarining ishtiroki ayniqsa samarali bo’ldi. Ular Muxtoriyat xukumatining tashkilotchilaridan biri bo’libgina kolmay, uning Farg’ona vodiysi xalqlari orasida e'ti­bor qozonishiga munosib xissa qo’shdilar. Cho’lpon «Ozod turk bayrami», Hamza«Turkiston Muxtoriyatina», X-Aliev «Turkistonga», «Muxtoriyat shodligi» degan she'rlari, Bexbudiy, Mu­navvar K,ori, Fitrat esa publitsistik makolalari bilan xalqda muxtoriyatga nisbatan xayrixoxlik va mustaqil kelajakka umid tuygularini uygotdilar. Chulponning «Ozod turk bayra­mi» she'ri Turkiston Muxtoriyati xukumatining norasmiy madxiyasi sifatida kuylandi.

Shu tariqa, shiddatli davr o‘zbek adabiyoti namoyandalarini ikki kutbga ajrata boshlagan edi. Agar Fitrat va Cho’lpon boshliq birinchi guruh bolsheviklar mavqeining mustahkamlana borayotganiga qaramay, sovet davlatining mustamlakachilik siyo­satiga qarshi, milliy mustaqillikka erishish yo’lida ijod etishda davom etgan bo‘lsalar, boshqa guruh vakillari vaziyat bolsheviklar foydasiga o’ta boshlaganini ko’rib, ular tomon o’tdilar. Bu guruhning boshida Xamza, Sadriddin Ayniy turdi va ko’p o’tmay ular safiga Abdulla Avloniy qo’shildi.

Shunday qilib, bu davrda XX asrning boshlarida maydonga kelgan jadid adabiyoti o’z tarixining so’nggi bosqichiga kirdi va shu bosqichda xalqni bolsheviklarning mustam­lakachilik siyosatidan, tobora oshib borayotgan zulmdin ogoh qilib, uni milliy mustaqillik uchun xal qiluvchi kurashga da'vat etdi.

20-yillarning boshlaridan boshlab, Turkistonda adabiy harakat tashkiliy asosga ega bo’lib bordi. 1919 yilda Fitrat tashabbusi bilan tuzilgan «Chig’atoy gurungi» tashkiloti ada­biy harakatga muayyan yo’nalish berdi va o’z atrofiga shu davrning aksar iste'dodli namoyandalarini to’pladi. Ammo bu tashkilotning nafaqat katta ijodiy, balki siyosiy-ijtimoiy kuchga ega bo’lib borayotganini ko’rgan yosh Sovet davlati 1921 yilning oxirlari -1922 yilning boshlarida uning faoliyatiga nuqta qo’ydi.

Binobarin, zikr etilgan davrda yosh Sovet davlati Tur­kistonni qaroqchilarcha talagan, obod yerlarini vayronaga aylantirganiga, o’lkada zo’ravonlik bilan sovetlashtirish va ruslashtirish siyosatini olib borganiga qaramay, Cho’lpon va Fitrat singari sanokpi yozuvchilargina o’z ijodlari bilan bu salbiy hodisalarga qarshi mardona kurashganlar. A.Avloniy, S.Ayniy singari yozuvchilar esa sovetlar tomoniga o’tib, o’z iste'dodlarini zamon xizmatiga baxshida etganlar. Ulardan keyingi adabiy avlodning Botu, G’ayratiy singari vakillari esa sovet davlatining «kuychilari»ga aylanibgina qolmay, Fitrat va Cho’lponga qarshi oshkora kurash ham olib bordilar.

20-yillarning birinchi yarmi adabiy hayotida ikki muhim tamoyil birinchi bor ko’zga tashlanadi. Birinchisi shuki, shu yillarda «Inqilob», «Bilim o’chog’i», «Mushtum», «Farg’ona» singari gazeta va jurnallar nashr etilib, ular safi tinimsiz oshib bordi. Bu nashrlarni tashkil etishdan maqsad Sovet dav­latining xalq o’rtasidagi obru-e'tiborini ko’tarish, uning «g’oyalari»ni keng yoyish bo’lgan. Ammo shu bilan birga bu nashrlardan taraqqiyparvar yozuvchilar o’z maqsadlari yo’lida ham foydalanganlar. Shu ma'noda «Mushtum» jurnalining kishilar va jamiyat hayotidagi illatlarga qarshi kurashini misol qilib ko’rsatish mumkin. Abdulla Qodiriyning bu jurnaldagi xajvnavislik faoliyati, ayniqsa, samarali kechib, uning Kalvak maxzum va Toshpo’lat tajang hayotidan «olingan» turkum hikoyalari asosida kishilar ongidagi, ayniqsa, sovet jamiyatidagi turli illatlarni fosh etishda muhim rol o’ynadi.

Ikkinchi tamoyil shundaki, bu davrda zamonaviy adabiy tanqid ham shakllanib bordi, uning Otajon Xoshim, Sotti Xusayn, Olim Sharafiddinov, Abduraxmon Sa'diy singari vakillari maydonga chiqdi. Markscha tankidchilikni boshlab bergan bu munaqqid va adabiyotshunoslarning sa'y-harakati bi­lan o‘zbek adabiyoti sekin-asta sinfiy kurash maydoniga aylana boshladi.

Ijtimoiy hayotning marksizm-leninizm mafkurasi izmiga solinishi ayniqsa adabiy jarayonda yaqqol ko’zga tashlandi. 1925-1934 yillarni o’z ichiga olgan dastlabki davr markscha-lenincha mafkura izmidagi yozuvchilar tashkilotini tuzish yo’lidagi izlanishlar bilan xarakterli bo’ldi. Shu nuqtai nazardan qaragan­da, RKP(b) MKning 1925 yil 18 iyundagi «Partiyaning adabiyot sohasidagi siyosati to’g’risida»gi qarori o‘zbek adabiyotining keyingi taqdirida xal qiluvchi rol o’ynadi. Bu qarorga ko’ra, proletar manfaatiga xizmat qilmaydigan adabiyot namunalari burjua mafkurasining “ko’rinishlari” deb e'lon qilindi va ularga qarshi keskin kurash boshlandi.

Proletar adabiyotiga qarshi qo’yilgan va sof milliylik ta'siridan xoli bo’lmagani uchun yot xisoblangan adabiyotning A.Qodiriy, Fitrat, Cho’lpon singari vakillari shu davrdan e'tiboran «yo’lovchi» deb e'lon qilindi va ularning ijod etishlariga turli yo’llar bilan monelik ko’rsatila boshlandi.

RKP (b) MK, qaroridan keyin barcha o‘zbek yozuvchilarini sovet voqyeiligini kuylash, proletar adabiyotini yaratish ishiga jalb etish boshlandi. Bunga javoban Cho’lponning yaqin do’sti, Narimonov nomidagi ta'lim va tarbiya texnikumining mudiri Eson afandi: «Shoir yamokchi emas, u buyrukni qabul kilmay- di», deb chiqdi. Chindan ham , na Cho’lpon, na Fitrat ijodida sovetlashish jarayoni kurindi. Shundan keyin ularga qarshi oshkora kurash boshlandi.

Proletar adabiyotini yaratish g’oyasi garchand sun'iy bo‘lsa-da, oktabr tuntarishining mohiyati va lenincha-stalincha sotsializmning tabiati bilan uygun bo’lgan edi. Bolsheviklar xokimiyat teppasiga kelishlari bilanok xalqni boylar va kambagallarga ajratib, boylarni kulok sifatida tugatgan bo‘lsa lar ham adabiyotda sunggi vaqtlarga kadar boylar kishilik jamiyatining yirtkich kismi sifatida tasvirlandi. Bexbudiyning «Padarkush» p'esasida nim kora buyoklar bilan tasvirlangan boy obrazining salbiy moxiyati Hamzaning «Boy ila xizmatchi» dramasida yanada kuyuklashtirildi. S.Ayniy «Odina», «Doxunda», «Qullar» kabi qissa va romanlarida boylarni jamiyatning tekinxur unsurlari sifatidagina tasvirlab, ularning tadbirkorligi, ishbilarmonligi, tejamkorligi orqasida boylikka ega bo’lganligi masalasini esa ataylab chetlab o’tishga majbur bo’lgan edi.

«Qizil qalam» tashkiloti, O‘zbekiston proletar yozuvchila­ri uyushmasi va uning ayrim viloyatlardagi bo’limlari ham adabiy jarayonga to’g’ri yo’nalish bera olmadi. Shuning uchun VKP(b) MK, 1932 yil 23 apreldagi «Adabiy-badiiy tashkilotlarni qayta qurish haqida»gi qaroridan keyin ular o’z faoliyatlarini to’xtatdilar. .1934 yilning mart oyida O‘zbekiston SSR Yozuvchilar uyushmasi vujudga keldi.

O‘zbek adabiyotining Fitrat va Cho’lpon kabi «keksa» avlodi vakillarining 30-yillarda erkin ijod etish i ga yo’l qo’yilmadi. Ularning sovet voqeligini tasdiqlovchi, ammo badiiy jihatdan sayoz asarlarigina e'lon qilindi. Partiya o’z e'tiborini G’afur G’ulom, Xamid Olimjon, Uyg’un, Yashin, Abdulla Qaxxor kabi soir va yozuvchilarning kommunistik ruhda shakllanishiga qaratdi. Shu maqsadda rus mumtoz va zamonaviy ada­biyotining sovetlarga mos asarlarini milliy tillarga tarjima etish va ulardan o’rganish ishlari ragbatlantirildi. Shoir va yozuvchilarning o’z asarlarida Lenin va Stalin obrazlarini yaratishlariga alohida e'tibor qaratildi, kommunist obrazi o‘zbek adabiyotining asosiy obraziga aylandi, o‘zbek kishisi ongining shakllanishi, albatga, rus «oga»sining ishtiroki va ta'sirida ro’y berishi lozimligi adabiyot oldiga qo’yilgan aso­siy talablardan biri edi.

Ammo shu bilan birga bu davr adabiyoti katta muvaffaqiyatlarga ham erishdi. Avvalo shuni aytish kerakki, 30-yillarda tarjima badiiy ijodning muhim sohalaridan biri sifatida rivojlana boshladi. Rus va jaxon adabiyotining ko’zga ko’ringan namunalari o‘zbek tiliga tinimsiz ravishda tarjima etildi. Adabiy holatlarning shunday shakllari ta'sirida o‘zbek adabiyotida shu paytgacha mavjud bo’lmagan roman, qissa, sonet, terset, ballada singari yangi janrlar o‘zbek yozuvchilari ijodiga kirib keldi. Rus va jahon adabiyoti ta'sirida o‘zbek adabiyotining realizmi kuchaydi.

Adabiyotimizning qaysi bir turini olmaylik, 30-yillarda bu turlarda qator umrbokiy asarlar yaratildi. Abdulla Qodiriy «O’tgan kunlar»dan keyin «Mexrobdan chayon» romanini yozib, o‘zbek romanchiligini jahon madaniyati darajasiga olib chiqdi. Ko’p o’tmay, Abdulla Qaxxorning «Sarob», Cho’lponning «Kecha va kunduz» (birinchi kitobi), Oybekning «Qutlug’ qon», shu­ningdek, S.Ayniyning tarixiy va avtobiografik romanlari maydonga keldi. She'riy janrlarda Oybekning «Chimyon daftari» turkumi va dostonlari, Hamid Olimjon, G’afur G’ulom, Uyg’un, Mirtemir, Usmon Nosir va boshqa shoirlarning li­rik ham da liro-epik asarlari yaratildi. Dramaturgiya asarlari orasida esa Hamzaning «Burungi qozilar yoxud Maysaraning ishi», «Paranji sirlaridan bir lavxa yoxud Yallachilar ishi», R.Zafariyning «Xalima» singari o’zoq yillar mobaynida tomoshabin e'tiborini qozonib kelgan pesalari paydo bo’ldi.

Sovet tuzumi, bir tomondan, o‘zbek adabiyotining rus va jaxon adabiyoti yutuk,laridan baxramand bulishiga imkoniyat tuvdirgan bo‘lsa , ikkinchi tomondan, unda erksevarlik, millatparvarlik va milliy tarakkiyot g’oyalarining kuylanishiga jondagi bilan qarshilik ko’rsatdi. Badiiy ijod birinchi navbatda inson kalbining eng uligini, pok va olijanob intilishlarini, ona-vatanning bos konchil ar erkiga qarshi ularok ozod va obod bulishini tarannum etuvchi xodisa bulga ni uchun bu g’oyalar bilan yashagan yozuvchilar musgabid tuzumga dushman bo’lib kurindi. 1929 yili turli baxonalar bilan uyushtirilgan «tozalash» kampaniyalarida o‘zbek ziyolilarining dastlabki avlodi maxv etildi. Ular orasida Botu singari sovet tuzumiga sodiq yosh yozuvchilar ham bor edi. Ammo 1929—1930 yillardagi «tozalash» bilan o‘zbek xalqi va uning madaniyatini sovetlash- tirish malol ekanini tushungan davlat va partiya 1937 yilda adabiyotimiz va umuman madaniyatimizning eng sara arboblarini yuk qilib, hatto ular nomini tarixdan uchirib tashlash uchun barcha choralarni ko’rdi. A.Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Elbek, Usmon Nosir, Rozi Yunus, Rulom Zafariy singa­ri yozuvchilar «xalq dushmanlari» deb e'lon qilindi.

O’tmishda o‘zbek xalqining teatr san'ati xalq xavaskorlik teatridan iborat bo’lgan. Bu birinchi navbatda improvizatsiya san'atida yuqori mahoratga erishgan masxarabozlar va qiziqchilar teatri edi. Bularda tomoshalar yakka shaxslar yoki ozroq miqdordagi personajlar qatnashadigan tomoshalar bo’lardi. Shunisi diqqatga sazovorki, erkaklar truppalari bilan bir qatorda xotin-qizlar truppalari («tuplari») ham mavjud edi, ularda «masxaraboz xotin» va «qiziqchi xotin» chiqishardi. Inqilobdan oldingi davrda xotin-qizlar og’zaki dramasining mar­kaziy mavzui ayollar taqdiri, ularning huquqsiz axvoli, ayni vaqtda hayotni sevish, ozodlik va teng xuquqlikka intilishdan iborat bo’lardi. «Zambur», «Domla eshon», «Loy sovun» komediyalaridagi xajv avvalo, ma'muriyat va dindorlar vakillariga qarshi qaratilgan edi.

Erkaklar teatri kabi xotin-qizlar teatrining tomoshalari ham ko’pincha xalq bayramlari (masalan, Navro’z) va urf-odatlari to’ylar va boshqa marosimlar bilan bog’liq bo’lardi. Biroq ular Faqat xotin-qizlar yig’ilishlarida — oilaviy tantanalar, bayramlar munosabati bilan, xotin-qizlarning qishki kechalarida o’tkazilardi. Xotin-qizlar xalq teatri ularni g’oyaviy va estetik ruxa tarbiyalashda sezilarli rol o’ynadi.

Inqilobdan oldingi xalq teatri hayotni asosan mehnatkashlar nuqtai nazaridan turib aks ettirar va xajv qilish - fosh etish yo’nalishida edi.

Xalq orasida teatrning qo’g’irchoq teatr va soyali teatr kabi turlari ham keng tarqalgan edi. Ana shu sayyor truppalarning artistlari — musiqachilar (surnaychilar) va qo’girchoq o’rgatuvchi aktyorlar (qo’g’irchoqbozlar) «mehtarlik» degan hunarmandchilik uyushmasiga kirishardi. Jam bo’lib chiqishlardan keyin aktyorlar ishlab topgan pullarini baravar bo’lib olishardi. 1917 yil voqealari arafasida Toshkentning xar 4 qismidan birida 13 nafardan aktyorlar bor bo’lib, ularning umumiy soni 60 nafardan oshmas edi.

Biroq xalq aktyorlari va musiqachilari aholi ko’z o’ngida katta xurmatga ega emasdilar va ijtimoiy pog’onaning quyi tabaqa qismida turishardi. Toshkentlik surnaychilardan birining eslashicha, 1917 yil fevraldan so’ng Eski shaharda tashkil etilgan «Shariat talqinlariga asoslangan masalalarni tartibga solish diniy boshqarmasi» («Mahkamai Shar'iya») mextarlar uyushmasining a'zolari bo’lgan artistlarni «shariatga zid bo’lgan nomunosib hunarlar bilan shug’ullanuvchilar» deb atadi. Qabul qilingan qaror amalga oshirilmay qoldi, chunki katta mextarlardan biri boshqarmaga «risola» taqdim etib, uyushmaning qonuniy ravishda mavjudligini isbotlab berdi.

Abdulla Avloniy tomonidan tashkil etilgan va Toshkentda 1917 yilda ish boshlagan «Turon» truppasining faoliyatini professional o‘zbek teatri tarixining boshlanishi deb hisoblash mumkin.

1917yil oktyabri teatr ishiga keskin o’zgarishlar olib kirdi. Ishlab turgan xalq teatrining repertuari o’zgardi. Chunonchi, xotin-qizlar teatrining pesalari endilikda asosan o’tmish sarkitlariga qarshi qaratildi. Kugirchok teatriga, xajv qilish, yangi va eski turmush masalalariga, dinga qarshi targ’ibotga, Qishloq xujalik bilimlarini ommalashtirishga, namunali sud ishlari jarayonlarini ko’rsatishga bagishlangan pesalarni qo’yish taklif etildi¹. Lekin kugirchok teatrining o’zi ofhp urush sharoitida va «xarbiy kommunizm» davrida sovet davla- tining moliyaviy yordamisiz yashay olmas edi. Toshkentda aktyorlarning soni bir necha baravar ortib ketgan bo’lib, ularning iqtisodiy axvoli ancha yomonlashgan edi.

Yangi xokimiyat professional o‘zbek va rus sovet teatrini tashkil etishga jiddiy e'tibor berdi. Endilikda teatr kommunistik targ’ibotning kuroliga aylanishi tushunarli edi. 1918-1919 yillarda xavaskor teatr tugaraklari, yarim professional teatr truppalari tashkil etildi, Maorif xalq komissarligi xo’zurida maxsus san'at bo’limi tashkil etish (1918 yil), «Teatr ishlari bo’yicha birlashma» tashkil qilish haqida (1919 yil) qarorlar qabul qilindi.

Bu sohada juda katta qiyinchiliklarni yengishga to’g’ri kel­di, bu qiyinchiliklar Faqat tashkiliy qiyinchiliklar emasdi. Milliy ziyolilarning vakillari inqilobiy pesalarni qo’yishga qarshi chiqdilar, musulmon ruxoniylari teatr bilan din bir-biriga sig’ishmaydi, deb qattiq turib oldilar. Ikkinchi tomondan, buyuk davlatchilik shovinizmi professional o‘zbek teatrining rivojlanish yo’lida kuchli to’siq bo’lib turardi. Shovinistlar o‘zbek teatrining mustaqil rivojlanish yo’lini inkor etib, xalq san'ati an'analaridan foydalanishga qarshi kurash olib bordilar, milliy teatrga davlat tomonidan mablag’ ajratilishini cheklashga intildilar.

Farg’onada Xamza tomonidan 1918 yil sentabr oyida tash­kil etilgan «Musulmon truppasi» Turkfront siyosiy boshqarmasi ihtiyoriga o’tkazildi va «O’lka musulmon siyosiy drama truppasi» deb qayta nomlandi. Mashxur artistlardan Qori Yoqubov, Xoji Siddiq Islomov va boshqalar o’z ijodiy faoliyatlarini ana shu truppada boshlagan edilar. Repertuar asosini Hamza dramalari: «Zaxarli hayot», «Boy ila xizmatchi», «Farg’ona fojiasi», «Loshmon fojiasi», «Kim to’g’ri?», «Tuxmatchilar jazosi» asarlari tashkil etdi.

Aktyor va rejissyor Mannon Uyg’ur (Majidov) «Turon» trup­pasi asosida K.Marks nomli dramatik truppa tashkil etdi. Gruppa tarkibiga yosh aktyorlardan A.Xidoyatov, O.Jalilov, S.Olimov, T.Ibroximov, F.Umarovlar kirishdi. Truppa saxnaga qo’ygan dastlabki pesa Uyg’urning «Turkistonlik tabib» asari bo’ldi, Hamza pesalariga ham oxang «Fan qasri», «12 soatli hokimiyat» kabi pesalar ham qo’yildi.

Istiqlolchilar urushi davrida o‘zbek pesalaridagi asosiy mavzu o’tmish sarqitlariga qarshi kurash, eski oila turmushi an'analarini va diniy aqidalarni yangi g’oyaviy-siyosiy vazifalar bilan bog’lagan holda tanqid qilishdan iborat bo’ldi. Hamza va Uyg’un truppalari Turkfront Siyosiy boshqarmasining tashviqot poezdi tarkibiga kirgan bo’lib, bu poezd bir necha marta istiqlolchilik urushi frontlariga borgan edi. Truppalar 1920 yilning oxirida Toshkentda tashkil etilgan Dav­lat namunali dramatik truppasining o’zagini tashkil qildi. Qo’qon, Andijon, Marg’ilon va boshqa shaharlarda sovet andozasidagi milliy teatrlar vujudga keldi.

Sovet xokimiyatining dastlabki yillarida saxna asarlarani janrlar bo’yicha aniq chegaralash bo’lmagan, masalan, Hamzaning «Burungi saylovlar» nomli pesasini mumtoz asar sifa­tida ham o’ynashgan, qiziqchilar xalq teatrida ham qo’yishgan.

20-yillarning o’rtalarida o’lkada tashkil topgan madaniy muassasalar Turkiston madaniy hayotida asta-sekin muhim o’ringa ega bo’la boshladi. Madaniy muassasalar qoshida badiiy xavaskorlik tarkib topdi. Xavaskor san'atkorlar professionalizm sari aynan ana shu muassasalar dargohida dastlabki qadamni qo’ydilar. Shu yillarda Mannon Majidov (Uyg’ur) Toshkentda drama truppasini tashkil etdi. Ushbu truppada Muxiddin Qoriyoqubov, Abror Xidoyatov, Yetim Bobojonov va boshqalar ishtirok etdilar. O‘zbek teatri birinchi marta Turkistonda rus teatr san'ati ta'sirida paydo bo’ldi. 1924 yilda, bunday teatrlar Toshkent, Samarqand, Qo’qon va boshqa shaxarlarda bor edi. O’sha yillar­da teatr tashkil qilish, ularda ishlash uchun san'atkorlarni, ayniqsa, xotin-qizlarni jalb qilish katta jasorat talab qilar edi.

O‘zbek milliy qushiqchilik san'ati ham o‘ziga xos tarzda, milliylik-an'anaviylik hamda sovet xukumatining «madaniy inqilob» siyosati jabhalarida namoyon bo’ldi. 1920 yilning boshidan O‘zbekistonda milliy musiqa asboblarida chalishni o’rgatadigan maxsus maktablar ochildi. Biroq bu maktablar yevropacha uslubda bo’lib, o’quvchilarga nota tizimi, hamda yevropa musiqa nazariyasi o’qitilardi. Xususan, Toshkentning Eski shahar qismida tashkil etilgan maxsus o‘zbek o’quvchilari uchun milliy musiqa maktabida, skripka sinfida Drujinin, Karin-Karo, Drobnichek, Pekarskiy, fortepiano sinfida Kar­seva, Petlina, Kastalskaya, Kublitskaya, Zagurskaya, Damanskaya, vokal sinfida Vlasov, Vayn, Karelin, musiqa nazariya­si bo’yicha Mirenov, Romanovskaya, Yakubovskiy, Kulyabko Karelskiy va boshqalar dars berar edilar.

Ko’rinib turibdi-ki, o‘zbek milliy musiqa maktabida birorta o‘zbek milliy musiqasi o’rgatiladigan sinf, na birorta mahalliy millat vakilidan musiqa o’qituvchisi bor edi.

1921—1924 yillarda Turkistondagi maorif institutlarida ham musiqa darsi majburiy predmet sifatida o’qitish boshlandi. Biroq bu institutlarda o’quv rejalari asosan rus bilim yurtlari uchun muljallangan tarzda to’zilgan bo’lib, asosiy predmetlar nota savodi, rus musiqa nazariyasi va tarixi, inqilobiy mazmundagi rus xoridan iborat edi. Farg’onada 1921/22 o’quv yilida faoliyat ko’rsatgan milliy professio­nal musiqachilar tayyorlash musiqa maktabida 7 ta sinf bo’lib, ular: fortepiano, skripka va alt, violonchel, kon­trabas, duxovoy asboblar, xor sinfi va xalq kuylari edi. Shu asosda o‘zbek milliy musiqa madaniyatini «shiddat» bi­lan chetlashtirilib, uning o’rniga «baynalmilal» niqobi ostida rus musiqiy madaniyatini kiritish dastlabki yillardayoq boshlangan edi.

Sovetlashtirish siyosati san'atning barcha sohalariga shu jumladan kino san'atiga ham kirib bordi. Kino san'atini sotsialistik mezonda rivojlanishini ta'minlash maqsadida davlat uni o’z tasarrufiga oldi, chunki undan xalq ommasini kommunistik mafkura izmiga solishda keng foydalanish ko’zda tutilgan edi. 20-yillar o’rtalarida O‘zbekistonda davlat kino-tresti va «Sharq yo’lduzi» kinofabrikasi tashkil qilindi. Bu davrda va keyinchalik mashxur bo’lgan -Nabi G’aniev, Komil Yormatov, Sulaymon Xo’jayev, Malik Qayumov, Ergash Hamroev kabi mashxur «sotsialistik» ruhidagi kinochilar shakllandi. Bir guruh yosh kinochilar (Y.A'zamov, S.Iskandarov, M.Raximov, A.Raximov, A.Umarov, R.Pirmuhamyedov va boshqalar) 1927 yilda Moskva va Leningrad kinematografiya institutlarga o’qishga yuborildi. Qori Yoqubov tomonidan birinchi bo’lib o‘zbek xalq musiqa ansambli tashkil etildi, 1926 yilda esa birinchi o‘zbek musiqa teatri yuzaga keldi. K.Yashin, M.Muhamyedov, T.Jalilov, T.Sodiqov va R.M.Glier libreto va musiqalari aso­sida «Farxod va Shirin», «Layli va Majnun», «Gulsara» kabi birinchi milliy operalar qo’yildi. 1928 yil Samarqand shaxrida O‘zbekiston xalq kuylari musiqasi instituti ochildi. Uning birin­chi talabalari orasida T.Sodikov, M.Burxonov, M.Ashrafiy kabi mashxur bastakorlar bo’lgan. Shu yillarda respublikada bir qator musiqa maktablari ochildi. Bu ishda Hamza, Fitrat va G‘ulom Zafariylar faol ishtirok etdilar. 1927 yilda A.Fitratning «O‘zbek klassik musiqasi tarixi» monografiyasi nashr etildi. 1937 yilda Moskvada o’tkazilgan o‘zbek adabiyoti va san'ati dekadasi o‘zbek milliy san'atining xar bir soxasi yetuk talantlarga ega ekanligini namoyon qildi. Siyosiy mafkura milliylikni o’z ta'siriga olishga qan­chalik urinmasin xalq milliy madaniyati, xalq milliy san'a­ti o’zini namoyon qila oldi. De­kada kunlari konsert bergan Xalima Nosirova ovoziga xattoki «xalqlar doxiysi» tan berib, uni «Sharq bulbuli» deb atagani ma'lum.

30-yillarning boshlarida O‘zbekistonda tasviriy san'at ham «sotsialistik realizm» aso­sida rivojlandi. Bu yillarda U.Tansiqboyev, B.Hamdamiy, Usta Mo’min va boshqa bir qator yosh o‘zbek rassomlari ijod qilishga kirishgan edilar. Bi­rinchi o‘zbek ayol rassom Sh.Xasanovaning talanti ham o’sha yillarda namoyon bo’ldi. O‘zbek tasviriy san'atida erishilgan yutuqlar va iste'dodli rassomlar yetishib chiqqanligi sababli 1932 yilda O‘zbekiston SSR Rassomlar uyushmasi tashkil qilindi. Mustabid sovet tuzumi yillarida vaqtli matbuot va mada­niy-oqartuv muassasalariga ham keng e'tibor qaratildi. Chunki O‘zbekiston aholisini uning uchun yot bo’lgan marksizm-leni­nizm g’oyalari asosida tarbiyalashdek muhim siyosiy vazifa ana shu «madaniy o’choqlar» zimmasida edi. Bu, muhim siyosiy soha bo’lganligi uchun ham unga rahbarlik qilishni partiya o’z qo’liga olgan va unga muttasil diqqat e'tibor qaratib, xatto mablag’ni ham ayamagan edi.

Ayniqsa, vaqtli matbuot marksizm-leninizm g’oyalarini xalq ongiga singdirish, sinfiy kurashni avj oldirish bobida sovet tuzumiga jon-dili bilan xizmat qildi. O’zgacha fikrlovchilarga qarshi kurashda, «sinfiy dushmanni» qidirib topishda matbuot oldingi safda bo’ldi. 30-yillarda gazeta va jurnallar sahifalarida chop etilgan maqolalarning bir xil turda nomlanishidanoq ularning mazmunini aniq bilib olish qiyin emasdi. Masalan, «Ma­daniy inqilob frontidagi g’oyaviy to’siqlar», «Millatchi aksilinqilobchilar va ularning bizdagi gumashtalari», «O‘zbekiston maktablarini politexikalashtirishda millatchi og’machilarga qarshi kurash» va boshqalar fikrimizga dalildir. Ana shu og’ir sharoitda, mafkuraviy qoliplar zanjirida O‘zbekiston madaniyati rivojlandi. Bu ajablanarli emas, chunki o‘zbek xalqining bilimga, madaniyat va taraqqiyotga intilishi qadimdan jo’shqin bo’lgan. Shu bois sovet tuzumi yillarda ham, siyosiy mafkura tazyiqlariga qaramasdan madaniyat maydonida talantli o’qituvchilar, maorifchilar, olimlar, aktyor­lar, rassomlar, xaykaltaroshlar, musiqachilar, bastakorlar, qo’shiqchilar va raqqoslar yetishib chiqib, ular O‘zbekiston fani, o‘zbek milliy madaniyati va san'ati rivojiga o’zlarining o’lkan xissalarini qo’shdilar. Biroq, bu yutuqlar o‘zbek xalqi tomonidan boy berilgan o’lkan yo’qotishlar va kuchli ijtimoiy silsilalar evaziga qo’lga kiritildi. Xukmron va mustabid kommunistik tartibot (re­jim) tomonidan buyurilgan mafkuraviy yo‘l-yo’riqlar, g’oyalar va ko’rsatmalar madaniy jarayonning to’laqonli taraqqiyotiga yo’l bermadi. O‘zbek madaniyati bundan yetuk, yanada teran va yuksak bo’lishi mumkin edi.