O’quv materiallari. 1- mavzu: Falsafa fanining predmeti mazmuni va jamiyatdagi roli

X1X asr boshlarida Garbiy Ovropada noklassik falsafa vujudga keldi. Uning oldida noan’anaviy falsafiy muammolarni xal etish zaruriyati paydo buldi. Xozirgi davr falsafasi neokantchilik, neogegelchilik, ekspiriokritisizm, progmatizm, freydizm (keyinchalik neofreydizm) neopozivitizm, ekzistensioloizm singari xilma xil oqimlar mavjuddir. Bu oqimlarning aksariyati sub’ektiv idealizm pozisiyasidadir. Neokontchilik va totalizm bundan mustasno ular ob’ektiv idealizmni ximoya kiladilar.
Xozirgi zamon garb falsafasida klassik falsafasini tankid kiluvilar unga bulgan oqimlar xam mavjuddir. Bunday okim vakilaridan biri nemis faylasufi F. Nitxe (1844-1900 yy.)
Garb sivilizasiyasi inkirozi avvalor falsafiy ta’limotlarda uz aksini topdi. Tanikli nemis faylasufi Osvalьd SHpenglar (1880-1936 yy)ning «Ovrupa kuyoshining sunishi» asari dalil oladi.
Klassik falsafada iloxiy Aql, mutlok ong tushunchalari muxim urin tutdi. Nemis faylasufi A.SHopengauer (1788-1860 y) «Xayot falsafasi» asari bunga misol qilib oladi. U 1818 yili «Olam iroda va tasavvur sifatida» asarini yozdi. SHopengauer irodani Aqlning oddiy bir elementi sifatida talkin etilishiga e’tiroz bildirdi. Uning fikricha, iroda birlamchi xisoblanadi. U iroda va xis tuygular xayajon bilan boglik jarayonlarning uziga xos tomonlari ularni insonning xayotidagi roli xaqida kimmatli fikrlarni olga surdi.
Mavzuni bayoni: Falsafa urganadigan qaysi bir masalani olmaylik, u borliq muammosi bilan boglik ekanligini kuramiz. Xakikatdan xam borliq, unga munosobat masalasi falsafiy karashlarda markaziy urinni tashkil kiladi. Bu bejiz emas, albatta. CHunki borliq muammosi falsafadagi xar qanday dunyoqarash va metodologik muammolarning asosi xisoblanadi.Xush borliq uzi nima?
Ma’lumki, qadim–qadim davrlardan beri kishilar uzlarini kurshab turgan tabiat va jamiyat, inson va umuman insoniyat xaqida, xususan, uzlari xaqida xam uylay boshlaganlar. Ular tabiat va jamiyat, uz xayotlarida sodir bo’lib turgan turli–tuman uzgarishlarni kuzatganlar, bu narsalar ular kuz ungida ob’ektiv reallik sifatida gavdalangan: ya’ni ular bor, mavjud, lekin vaqt utishi bilan yuk buladi, ya’ni mavjud bulmay koladi : aksincha ba’zi yuk narsalar paydo buladi. SHular asosida kishilarda mavjudlik va yuklik xaqida karashlar paydo bula boshlagan.
Kishilar uzlarining kundalik tajribalari asosida fikr yuritirb, uzlari yashayotgan dunyoning aynan xozir mavjudligiga, uning uzlaridan oldin xam mavjud bulganligiga uzlaridan keyin xam mavjud bulishiga, uzlarini esa utkinchi, vaqtincha yashab, sung dunyodan utib ketishlariga ishonch xosil kila boshlaganlar. Bu ishonchlari asosida ularning «borliq» va «yuklik» xaqidagi karashlari paydo buladi.
Borliq muammosining butun ildizi, ma’nosi va mazmuni shundaki, bir butunlik sifatidagi borliqning domiy mavjudligi va uni tashkil etgan narsalarning, tabiat, insonlar, jamiyat va ularning faoliyatlarining utkinchiligi ziddiyatli birlikni tashkil kiladi.Demak, borliq keng ma’noda eng umumiy tushuncha sifatida bir butun dunyo va undagi narsa va xodisalardan tortib, inson xayoti ongi kishilar faoliyatining barcha ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlari, xatto jamiyatda sodir buladigan butun jarayonlardan iborat xamma realliklarni uz ichiga oladi.
Xozirgi falsafiy adabiyotlarda faylasuflar borliq shakllarini dastlab bir-biridan fark kiluvi va ayni vaqtda bir-biri bilan uzaro aloqadorlikda bulgan quyidagi turlarga ajratmokdalar:

1. 
   Insondan, uning ongidan tashkarida ob’ektiv reallik sifatida mavjud bulgan narsalar xodisalar jarayonlaridan iborat moddiy borliq.
   
2. 
   Fakat inson, uning ongi bilan boglik sub’ektiv reallik sifatida mavjud bulgan fikrlar, goyalar karashlar tarzidagi ma’naviy borliq.
   

Moddiy borliqni quyidagi konkret turlarga ajratish mumkin:
1. Tabiiy borliq yoki tabiat borligi.
2. Insoniy borliq yoki inson borligi.

3. 
   Ijtimoiy borliq yoki jamiyat moddiy borligi.
   

Ma’naviy borliqning quyidagi ikki kurinishi fark kilinadi:

1. 
   Individuallashgan ma’naviy borliq.
   
2. 
   Ob’ektivlashgan ma’naviy borliq.
   

Tabiiy borliq uzaro boglik, lekin bir - biridan fark kiluvchi quyidagi iiki kurinishidan iboratdir:

1. 
   Tabiatdagi narsa va xodisalarning jism va jarayonlarning asl tabiiy borligi.
   

2. Tabiatdagi narsa va xodisalar asosida inson tomonidan yaratilgan narsalarning tabiiy borligi.
Inson borligi aloxida kishi borligi va butun insoniyat borligi kurinishlarida mavjud bulishi jixatidan uziga xosdir. Bu jixatdan inson borligi uz tabiati moxiyatiga kura eng murakkab borliq shaklidir. U xamma borliq shakllarining birligini namoyon etadi.
Ma’naviy borliq aslida inson borligining bir kurinishi bo’lib u individual va ijtimoiy ong jarayonlarini uz ichiga oluvchi ma’naviylik ma’naviy kadriyatlar va ma’naviy boyliklardan iboratdir.
Borliqning yana bir shakli–bu ijtimoiy borliqdir. Ijtimoiy borliq individual, yakka shaxs va jamiyat borligining birligidan iborat borliqdir. Ijtimoiy borliq deyilganda individual yakka shaxs va jamiyat xayotining xamma tomonlari emas balki ularninng fakat moddiy xayoti tushuniladi.
Moddiy olamning asosida yotuvi umumiy moxiyatini axtarish falsafada materiya xaqidagi tasavvurlarning rivojlanishiga sababchi buldi. Materiya «Moddiy unsurga» nisbatan xam «atomlarga» nisbatan xam kengrok umumiyrok bo’lib borliqning ob’ektiv real shaklini ifodalovchi eng umumiy tushunchadir.
Materiyaning falsafiy uchta muxim jixati bor, bular:
1. Materiya tushunchasi falsafiy kategoriya ekanligi:

1. 
   Bu kategoriya ob’ektiv reallikni moddiy voqelikni ifoda etishi:
   
2. 
   Materiyani bilish mumkinligini ta’kidlanishidir. Materiyaning bu falsafiy tushunchasi materiyaning muayyan kurinishlarini uning tuzilishi va xossalarini urganishda metodologik axamiyat kasb etadi. Materiyani inson tomonidan bilish uning muayyan xususiyatlarini urganishdan boshlanadi.Buning uchun esa atrofimizni urab turgan moddiy ob’ektlarning tuzilishi va xossalarini bilishimiz kerak buladi
   

A) Moddiy ob’ektlarning tuzilishi. Bizni xilma xil kurinshdagi shakldagi turli tuman xossalari moddiy ob’ektlar, xodisalar urab olgan. Ular turli xil xususiyatlarga ega va turli tarzda tuzilgandir.
Bir paytlar barcha jismlar materiyaning bulinmas shakli–atomlardan tashkil topgan , degan tasavvur xukmron bulgan. Bugungi kunga kelib atomlarning uzlari xam murakkab tuzilganligi to’g’risidagi ilmiy farazlar uz tasdigini topdi.
Anorganik va organik moddalar bir–biridan molekulalarining tuzilishi, uzaro joylashishi bilan fark kiladi.Jonli organizmlar esa murakkab shakldagi organik moddalardan tashkil topgan buladi.Jonsiz tabiat xaqida gapirilganda avvalo koinotdagi aloqadorliklar nazarda tutiladi.
Agar materiyaning modda kurinishidagi ob’ektlarni tuzilishi jixatidan turlarga ajratsak, materiyaning quyidagicha tuzilish darajalari xosil buladi .
Materiyaning struktura darajalari. Biz tevarak atrofimizga nazar tashlasak umuman materiyaga emas, balki muayyan jismlarga narsa va xodisalarga kuzimiz tushadi. Biz odatlangan ulovlar va kattaliklar makraskopik mikiyosidadir. Bu mikiyosiga masshtabga nisbatan xam katta, xam kichik mikiyoslar xam bordir. SHuningdek materiyaning tuzulishi sifat jixatidan xam uzgarib rivojlanib takomillashib borgan. Materiya tuzulishining farklariga asoslanib uning tuzulishi darajalarini ikkiga:

1. 
   Mikiyosli struktura darajalari
   
2. 
   Tashkiliy, struktura darajalariga ajratish mumkin.
   

Endi materiyaning atributlari xususida tuxtaylik.
V) Xarakat.
Materiya atributlari ichida uning asosiy yashash usuli mavjudlik shakli–bu xarakatdir. CHunki, materiyaning xar qanday kurinishining yaxlitligi xarakat tufayli sAqlanadi. Xarakatning bir-biridan fark kiluvchi bir kancha shakllari mavjuddir. Xarakat shakllarining turkumlash falsafada muximdir. Faylasuflar xarakat shakllarini turkumlashda quyidagi koidalarga tayanadilar
1. Xarakat shakllari bir-biri bilan sifat jixatidan fark qilib ularning xar biri materiyaning tashkiliy tuzulishi darajalarining muayyan boskichida namoyon buladi.
2. Xarakat shakllari bir-biri bilan kelib chikish jixatidan (genetik jixatidan) ketma-ket boglangandir, ya’ni xarakatning murakkabrok shakillari unga nisbatan sodarok shakllaridan kelib chikkandir.

3. 
   Xarakatning yukor shakllari tarkibida kuyi darajadagi xarakat shakllari katnashadi, ya’ni xarakatning kuyi shakllari uning yukori shakllariga xam mansubdir.ammo xarakatning yukori shakllari uzidayok kuyi shakldagi xarakatga mansub emasdir.
   

Xarakatning quyidagi shakllarini aloqada ajratib kursatish mumkin.

1. 
   Mexanik xarakat (jismlarning fazodagi siljishi).
   
2. 
   Fizik xarakat (issiklik, yoruglik, elektr, magnitizm).
   
3. 
   Kimyoviy xarakat (kimyoviy birikish va parchalanish agregat xolatlarning bir-biriga utishi).
   
4. 
   Biologiek xarakat (organik xayot)
   
5. 
   Ijtimoyi xarakat.
   

Xarakat fazo va vaqt bilan uzviy boglangandir.
G. Fazo va vaqt.
Fazo va vaqt materiyaning asosiy yashash shakllari bo’lib ob’ektiv reallikdagi jismlar va ularning tashkil etuvchi elementlarning uzaro joylashish tartibi kulami xamda ular bilan boglik bulgan
xodisalarning davomiyligi ketma–ketligi tartiblarini aks ettiradi.
Xarakatlanuvchi materiya fazo va vaqtda uzining turli shakllarini namoish kila oladi.
Fazo va vaqtning barcha xisob sistemalarida va materiyaning barcha struktura darajalarida bir xilda namayon buluvchi xususiyatlari eng umumiy xususiyatlar deyiladi.
Fazo va vaqtning yana shunday xususiyatlari xam borki, ular barcha xisob sistemalarida materiyaning barcha struktura darajalarida mikrodunyoda xam jamiyatda xam bir xil sAqlanadi.
Ular fazo va vaqtning tub sifatiy jixatlarini ifadalovchi fundamental. Xususiyatlar xisoblanadi. Bunday xususiyatlarni tapologik xususiyatlar deyishadi.
Materiyaga xayt baxsh etuvchi atribut xarorat bulsa, fazo va vaqt unga shakl baxsh etadi, uni shakllantiradi, rivojlantiradi, ravnak toptiradi.