|
Xassos shoir zaxmatkash, garib, etim va kashshok kishilarga mexr shafkat va shafoat kuzi bilan karadi. Kishilarni mexr–shafkatli va diyonatli bulishga chakirdi. A. YAssaviy uz davrining farzandi sifatida islom dini mafkurasi va shariat axkomlarini tasavvuf sulularini chuqur va xar tomonlama egaladi. U bu davri saviyasidan ilgarilab ketdi va YAssaviy taraqqiyotiga asos soldi. Ulug mutafakkir ishi xakikat, diyonat, kanoat va adolat singari masalalarda islom dining mukaddas akidalariga tayanib ijod kildi.
Oliy xakikat–vujudi mavjud (ollox) bilan mulokot, unga iltijo kilish sifatida aks etadi. YAssaviy illoxiy ishknigina tan oladi. Inson ana shu ishkka intilsa pok diyonatli va komil bula oladi. Ana shundagina u badnafislik va joxillikdan kutilishi mumkin. Nafs insonning botiniy dushmani ekanligini, inson xayotidagi eng mashakkatli kurash nafsni taslim etishga qaratligan kurashligini, nafsga maglub shox kul, nafsni engan garib esa shoxdir.
Nafs yuliga kirgan kishi rasvo bulur.
Yuldosh yozib, toyib tuzib gumrox bulur.
YOtsa, kunsa shayton bila xamrox bulur.
Nafsni tepkil, nafsni tepkil, ey barkirdor.
Nafsing sani oxir damda gado kilur.
Demak nafsga taslim bulgan kishi avvalo uz menligidan, erk va gurur xalovatidan, imon e’tikoddan, keyin esa adolatsizlikdan xam maxrum buladi. Ana shu ichki dushmanni ong xam golib va magrur insonning kadr kimmatgina xech kim xech kachon poymol eta olmaydi.
Aksincha YAssaviy insonni turli nuksonlardan poklashi uchun kurshaga chakirdi. Ular mutafakkir shoirning adabiyot falsafiy merosini xolisona ilmiy tadkik etish orqaligina tarixiy ilmiy xakikatni karor toptirish mumkin. Xech shubxasizki A.YAsaviy falsafasi markazida ollox turadi. Kamolot yulini tanlagan inson vijdon ovoziga kulok soladi. Ana shundagina uni ollox gunoxlardan xolos etishi mumkin.
Sufiylar tasavvufiga kura borliq olloxning kuch kudratli va xusni jamolini aks etuvchi kuchdir. Birok tabiatni yaratishdan kutilgan maksad insondir. U olloxning sevgan bandasi ollox butun borliqni ana shu inson uchun yaratdi. Demak inson xam uz navbatida ana shu muxabbatga ezgu munosobatda bulishi kerak, olloxning ishki bamisoli sharob (may) uning kadoki esa inson kalbidir. SHu kadaxga ishk mayi kancha kup kuyilsa insonning ma’naviy brakamollikka bulgan intilishi xam shunchalik kuchayadi.
Tasavvuf ta’limotiga kura. Inson olloxga etishmok uchun shariat, tarikat ma’rifat va xakikat boskichlaridan utishi kerak. Ma’rifat manzilida inson Olloxning moxityaini tula anglab etadi, ilmu axlokda barkamollikka erishadi. uz «men» ligidan kechib ollox bilan uygunlashadi. Inson uz uzini engib, ma’rifat sari intilgani sayin xakka erisha oladi, shunday keyingina foniylik mashakkatlari tugab, xech tugamaydigan bokiy xayot boshlanadi.
.XVII-XVIII asrlar Markaziy Osiyo xalklari tarixida tabiiy ilmiy yunalishda ma’lum darajadagi turgunlik sabablari muammosi.
Jaxon falsafiy tafakkur taraqqiyotiga barcha mamlakatlar, millatlar, elatlar uz xissalarini kushganliklarining isbotini qadimgi YUnoniston va Rimdagi falsafiy fikrlar kurashida kurishimiz mumkin. Evropada falsafaning mustakil fan sifatida shakllanishi eramizdan oldingi V1-V asrlarga to’g’ri keladi. Buning isbotini qadimgi YUnonistonda yirik savdo va madaniyat markazi bo’lib kelgan. Milet shaxri vakillari anikrogi Milet maktabi vakillari Fales (1624-5671) Anoksimandr (610-546) Anaksimen (588-525) larning ijodida kurishimiz mumkin. Bu mutafakkirlar dunyo to’g’risida, uning paydo bulishi, rivojlanishi va qanday xosil bulganligi to’g’risida uz davri darajasida fikr yuritadilar. Masalan, Fales xamma narsa suvdan paydo bulgan va suvga aylanadi desa, Anoksimandr dunyo noanik material - apeyronlardan tashkil topgan deydi. Anaksimen esa xamma narsaning ibtidosi xavodan deydi. CHunki xamma narsalarning yaralishida xavo ishtirok etadi deb karaydi. Umuman milet maktabining falsafiy karashlari qadimgi YUnonistonning keyingi davrlari uchun asosiy yunalish bo’lib xizmat kiladi. Keyingi davrlada Eley maktabi, Pifagorchilar maktablarining falsafiy karashlari rivojlanadi. Pifagor karashlarida olamning asosida rakamlar yotadi deb karydi. Eley maktabining yirik vakili Parmenid olam va uning yaralishi xaqidagi muammolar bilan shugullanadi. Uning fikricha olam iloxiydir.
GerAqlit (Bukrot)antik davrning yirik vakili bulgan. U podsho xonodoniga mansub bulsada, u podsholik shon shuxratdan vos kechgan. Falsafiy karashlarida olamning taraqqiyotdan iborat ekanligini, xech bir narsa tuxtab turmasligi muammolari bilan shugullanadi. Uning fikricha okib turgan suvga ikkimarta tushib bulmaydi deydi, chunki ikkinchi marta tushganda birinchi tushgan vakdagi suv bulmaydi demak olam taraqqiyotdan iborat. Taraqqiyot esa jamiyat, tabiatning ilgarilanma xarakatidir deydi.
Grek falsafasining yirik vakillaridan Platon bo’lib, uning falsafasining asosida goyalar to’g’risidagi ta’limot yotadi. Uningcha real dunyo goyaning in’ikosi bo’lib, goyalar goyasi to’g’risidagi ta’’limotni ildgari suradi. Va butun falsafiy sistemasi shu asosda rivojlantiriladi. SHuningdek u jamiyat to’g’risida, jamiyatni boshkaruv to’g’risida kator goyalarni ilgari suradiki bu uz davri uchun ixoyatda katta axamiyatga ega. Umuman ploton falsafasining asosida idealistik dunyoqarash yotadi. SHu davr mutafakkirlaridan xususan Platon idealizmiga uziga xos ravishda materialistik karashni ilgari surishga xarakat kilgan mutafakkir Arastu. Arastu komusiy bilim egasi bo’lib juda kup yunalishlar bilan shugullangan. Arastuning borliq to’g’risidagi ta’limotida oxir-okibatda shakllning birlamchiligi to’g’risidagi fikrni ilgari surib idealistik xulosa chikaradi. Arastu ayniksa axlok va mantik bobida xam kimmatli goyalarni ilgari surgan va u keyingi falsafiy tafakkur tarakkiytiga xam benixoya xizmat kilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
