|
Tayanch tushuncha va iboralar : karama - qarshiliklar birligi va kurashi qonuni, ayniyat, tafovut, ziddiyat, tuknashuv, karama - qarshiliklar birligi va kurashi, ziddiyat turlari .
Karami - qarshiliklar birligi va kurashi qonuni dialektika qonunlari ichida markaziy urinni egallaydi. Bu qonunga muvofik xar bir narsa bir - biri bilan uzviy aloqada bulgan va biri ikkinchi si ni istisno etuvchi karama - qarshi tomonlarga, kuchlarga ega. Bu karama - qarshi tomon va kuchlar o’rtasidagi kurash taraqqiyotining manbaini ifodalab, eskining yukolishi va yangining paydo bulishiga olib keladi.
Karama - qarshiliklar borligi va kurashi qonuni bilish jarayonida xam uz ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir - biriga uzviy boglik bulgan xissiy va rasional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orqali inson narsa va xodisalarning fakat tashki tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mavxum tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu erda xissiy va rasional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir - biridan fark kiluvchi muxim tomonlaridir.
Karama - qarshi tomonlarning birligi nisbiy, utkinchi xususan uziga xos ziddiyatlar mavjud. Ishlab chikarish bilan iste’mol ishlab chikaruvchi kuchlar bilan ishlab chikarish munosabatlari ijtimoiy borliq bilan ijtimoiy ong o’rtasidagi ziddiyatlar ijtimoiy ziddiyatlardan xisoblanadi.
Ma’lumki, narsalar turli — tumandir. Xamma tomonlari bilan aynan uxshash bulgan ikki narsaning uzi yuk. Narsalarning tafovut darajasi xam bir xil emas: muxim va nomuxim tafovutlar mavjud.
Narsa va xodisalardagi tafovutlar karama — qarshiliklar asosini tashkil etadi. qaram a-qarshshshklar deb shunga aytiladiki, tabiatdagi narsa va xodisalarga mavjud bulgan tomonlar, xossalar va yunalishlar bir — birini inkor kiladi. bir vaqtning uzida bir — birini takozo kiladi. Masalan, magnitdagi shimoliy va janubiy kutblar , elektrning manfiy va musbat zaryadlari, atomdagi tortilish va itarilish, ijtimoiy xayotdagi yovuzlik va ezgulik uzaro bir - birini inkor etadi, ayni vaqtda biri ikkinchisini takozo etadi.
Narsa va xodisalarning karama — qarshi tomonlari o’rtasidagi munosabat ziddiyat deb ataladi. Tqqnashuv tushunchasi ziddiyatdan farkli ularok. narsa va xodisalarning karama - qarshi tomonlari keskinlashib. ularning eski chegaradan birgalikda yashashi mumkin bulmay kolgan xolatini belgilaydi. Ziddiyatlar xamma vaqt xam tuknashuv bilan tugamay, balki aloxida sharoitlardagina shunday xolda bulishi mumkin. Mana mana shu real munosabatlar karam- qarshiliklar birligi va kurash qonunida aks etib, dialektikaning moxiyati va magzini tashkil etadi.
Xamma narsa va xodisalar ichki ziddiyatlarga va bir-biriga karama-qarshi bulgan tomonlarga ega.
Kuyosh sistemasi xam karama-qarshiliklar birligining murakkab namunalaridan xisoblanadi. Sayyoralar sistemasining markazi xisoblangan kuyosh bilan boshka sayyoralar o’rtasida shunday aloqadorlik mavjudki, bu aloqadorlik markazga intiluvchi tortish kuchi va markazma kochuvchi - itariluvchi kuchlar ta’sirida yuzaga keladi. Shu karama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash kuyosh sitemasining yashashi va rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini belgilaydi.
Agar atomni olsak, bir atom moddasi xam, avvalo, musbat va manfiy elektr zaryadlari, proton va elektron kabi murakkab karama-qarshi tomonlarining yigindisidir. Atom yadrosining uzida tortilish va itarilish kabi kabi karama-qarshi kuchlar mavjuddir.
Organik dunyodagi rivojlanishni xam karama-qarshiliklar kurashishisiz tasavvur kilish kiyin. Xayotning uzi shunday karama-qarshi jarayondirki, bunday xususiyatga ega bulishi bilan birga ular o’rtasidagi kurash mutlakdir. Davr utishi bilan kurashning ba’zi anik shakllari bilish jarayonida xam uz ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir - biriga uzviy boglik bulgan xissiy va rasional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orqali inson narsa va xodisalarning fakat tashki tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mav’um tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu erda xissiy va rasional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir - biridan fark kiluvchi muxim tomonlaridir.
Karama - qarshi tomonlarning birligi nisbiy, utkinchi xususiyatga ega bulishi bilan birga ular o’rtasidagi kurash mutlakdir. Davr utishi bilan kurashning ba’zi anik shakllari yukolishi mumkin, ammo karama — qarshi tomonlar o’rtasidagi kurash xar doim bulgan va bulaveradi. SHu bilan bir katorda, karama - qarshi tomonlar taraqqiyot davomida turli xil vazifani bajaradi. Karama — qarshilikning mutaasib tomoni narsa va xodisani qanday oulsa, shundayligicha sAqlab kolishga intilsa, ilgor tomoni uni uzgartirishga, yoki uni oarood qilib
yangisini vujudga keltirishga xarakat kiladi.
Karama - qarshiliklar xaqida Forobiyning fikri aloxida e’tiborga molik. Forobiyning fikricha fakat Olloxning sherigi yuk, shuning uchun ilk borliqning ziddi bulishi xam mumkin emas. Lekin boshka xar bir narsa karama - qarshi xarakatda buladi. “Karama - qarshi bulgan xar bir narsa, birga bulsa, - deydi Forobiy - u albatta, buzilishga va uz yuli aynashga olib keladi. Zidlarning xar birining tabiati shunday buladi. ulardan birining kay erda bulishidan kat’i nazar birining yukligi, ikkinchisining borligini takozo etadi. Ziddi bulishi mumkin bulgan xar bir narsada axvol shundaydir’.
Dialektik ziddiyatlar ichki va tashki, asosiy va asosiy bulmagan, antogonistik va noantogonistik, umumiy va xususiy, zaruriy va tasodifiy, imkoniylik va xakakiylik shakllarida iboratdir.
Narsa va xodisalarning xarakat moxiyatidan kelib chikadigan ziddiyatlarga ichki ziddiyat deb ataladi. Tashqi ziddiyatlar deb turli narsa va xodisalar o’rtasidagi karama - qarshiliklarga aytiladi.
Ziddiyatlarni ichki va tashki ziddiyatlarga bulish nisbiydir, chunki ular bir - biriga utib turadi. Ma’lum bir ziddiyat boshka narsa va xodisaga nisbatan ichki yoki boshka bir munosabatda tashki ziddiyat bo’lib kolishi xam mumkin. Dialektika ichki va tashki ziddiyatlarning birligini xisobga olish bilan birga, ularning taraqqiyotidagi urniga baxo berishda xar tomonlama yondashishni talab kiladi.
Metafiziklar fakat tashki ziddiyatlarni tan olib, narsa va xodisalarda ichki ziddiyatlar mavjudligini inkor etadilar. Ular taraqqiyot manbaini narsa va xodisalarning bir - biriga karama - qarshi tuknashuvidan kelib chikkan tashki zidsiyatdan iborat deb karaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
